Каракол шаарындагы областтык администрациянын имаратында КРнын Акыйкатчысынын аппаратынын жетекчиси Аскат Азарбеков жана Омбудсмен институтунун кызматкерлери мамлекеттик органдардын өкүлдөрү менен биргеликте жарандар менен жолугушуу өткөрүштү.

Ошондой эле жолугушууда коңшулаш мамлекеттерден Ысык-Көл областына көчүп келген этникалык кыргыздардын маселелерин айтылды.

Жолугушууда жарандар жер участокторун берүүдөгү, социалдык тейлөөлөрдү алуудагы мыйзамдуу укуктарынын бузулушуна арызданышты.

Тажикстандан көчүп келген этникалык кыргыз келин анын үй-бүлөсүнө мамлекет тараптан колдоо берилбей жатканын айтып нааразы болду.

“Менин биринчи никемден кызым бар. Мага балага берилчү жөлөк пулду чегербей коюшту, анткени жолдошумдун айдоого жарактуу 48 соток жери бар. Биздин үй-бүлө жолдошумдун 3 800 сом көлөмүндөгү чакан пенсиясына жашап жатабыз. Мен ден соолугумдун абалына байланыштуу иштей албайм. Күйөөм жаш курагына байланыштуу иштей албайт”,-деп айтты аял.

Аппараттын жетекчиси жөлөк пул берүү боюнча мыйзамга ылайык пенсия киреше болуп эсептелбесин түшүндүрдү.

Ошондой эле жолугушууда Акыйкатчы институтунун кызматкерлери тигил же бул себептерге байланыштуу укук коргоо органдарынан жана прокуратура органдарындагы сот системасынан акыйкаттыкка жете албай жаткан жарандарга укуктук көмөк көрсөтүштү.

Мамлекеттик органдардын өкүлдөрү жарандардын айрым көйгөйлөрүн жеринде чечип беришти. Мамлекеттик органдардын арасынан паспорт столдун өкүлү белгисиз себептерге байланыштуу жолугушууга катышкан жок. Көпчүлүк суроолор паспорт алуу жана башка документтерди тапшырууга, ошондой эле бюрократиялык процедураларга байланыштуу болду. Дал ушундай маселелер чечилбеген бойдон калды.

Бул маселелери менен жолугушууга келишкен жарандар Акыйкатчы институтуна алардын укуктарын коргоого көмөк көрсөтүү боюнча арыз жазышты.

Ысык-Көл областындагы акыйкатчынын өкүлчүлүгүнө улгайган аялдардын тобу “Жети-Өгүз” санаториясындагы кызматкерлердин эмгек укуктарын камсыздоо өтүнүчү менен кайрылышты.

Алар берген маалыматка караганда, санаторийдин жетекчилиги кызматкерлердин укуктарын одоно бузуп жатат. Аялдар аталган ден соолукту чыңдоочу жайда алар өмүр бою эмгектенишкенин жана санаторийдин тагдырына кайдыгер эмес экендиктерин айтышты.  

“Бир жылдын ичинде белгисиз себептерден улам 40 адам жумуштан бошоп кетти. Иштен кеткендердин эмгек акыларын кармап калышууда. Биз баардык мамлекеттик органдарга кайрылдык, бирок натыйжа бербей жатат. Бизге санаторий ушундай абалда экенин, жарандар үчүн көрсөтүлгөн тейлөө начарлаганын карап турган оор. Эс алуучулар үчүн тиешелүү шарттар түзүлбөй жатат”,-деп нааразы болушту аялдар.       

Санаторийде көп жыл эмгектенген аялдардын бири  аны өз ишин жогорку деңгээлде билгенине карабай мыйзамсыз иштен бошотушканын айтты. 

“Мен санаторийде өмүр бою медайым болуп иштедим. Мени дагы жөн эле жумуштан кетирип коюшту. Санаторйидин жетекчиси кызматкерлердин гана укуктарын бузуп тим болбой, кардарлардын дагы укуктарын да бузуп жатат. Санаторий КРнын Кесиптер бирлигинин балансында турат. Жолдомо алыш үчүн эл жылдар бою эмгектенишет. Анан эле бул жерге эс алууга келишсе укмуш начар шарттарга кабылып жатышат”,-деп билдирди ал.  

Андан соң Акыйкатчынын аппаратынын жетекчиси жана кызматкерлер Каракол шаарындагы ички иштер бөлүмүнүн убактылуу кармоочу жайына барышты.  

Ички иштер бөлүмүнүн жетекчилиги тергөө жайында кармалып тургандарга тоскоолдуксуз киргизди.

Убактылуу кармоочу жайдын башчысы текшерип баргандарды коштоп жүрдү.

Акыйкатчы институтунун аппаратынын жетекчиси камерларды карап чыгып кармалгандардын укуктарын бузган бир катар бузууларды ачыктады. Негизинен кармалгандар отурган камераларда термометр жок. Камералар суук, ал эми имараттар желдетилген эмес.

“Тиешелүү төшөнчүлөр жок. Же болбосо көп убакыттар бою алмаштырышкан эмес. Ошондой эле убактылуу камалгандар кармалып турган имараттарда видео байкоо турат, ошол эле маалда жок дегенде камерасы жок кийинүүгө шарттар түзүлгөн эмес”,-деп билдирди бул маселелер тууралуу Азарбеков.

Ал ар бир кармалып турган жарандар менен сүйлөшүп жана кармоо шарттары тууралуу сурады. Алар даттанышкан жок.

Ошондой эле убактылуу тергөө жайында кармалып тургандардын кармоо мөөнөтү тууралуу маалыматты текшеришти.

Убактылуу кармоочу жайдын башчысы камоо мөөнөттөрү бузулбаганын, анткени абак жакын жайгашканын соттун чечими менен кармалып тургандар ал жакка дароо этап болорун же эркиндикке чыгарыларын айтты.

Бүгүн, 12-майда КРнын Акыйкатчысынын (Омбудсмен) орун басары Альберт Колопов жана Бириккен улуттар уюмунун Качкындардын иштери боюнча агенттигинин улуттук кеңсесинин башчысы Иван Салеев жолугушуу өткөрүп, Кыргызстандан баш паанек издеген жарандардын укуктарын камсыздоо боюнча маселелерди талкуулашты. 

Жолугушуу Акыйкатчы институтунун имаратында өттү.

Тараптар Кыргызстандан качкын макамын алууну каалаган жарандардын укуктарын коргоо боюнча биргелешкен аракеттерди сүйлөштү.

БУУнун Качкындардын иштери боюнча агенттигинин улуттук кеңсесинин башчысы Иван Салеевдин айтымында, Кыргызстандын аймагында 2023-жылдын биринчи кварталынын соңундагы эсеп боюнча качкын макамын алуусу зарыл болгон 676 адам бар.

Жолугушууда мындай жарандардын эмгекке орноштуруу, билим алуу, медициналык жана социалдык тейлөөлөрдүн алуудагы маселелери айтылды. Мыйзамга ылайык, качкын макамын алууну каалаган тараптардын документтери мамлекеттик органдар тарабынан бир жыл ичинде каралат.

Тараптар качкын макамын аныктоодо, алардын укуктары менен мыйзамдуу кызыкчылыктарын сактоодо колдонулган укуктук практикадагы маселелерди аныктоо максатында жагдайды изилдөө зарыл деген пикирге келишти.

Колопов мониторингдин жыйынтыгы менен качкындардын жагдайы жөнүндө атайын баяндаманы даярдоонун маанилүү экенин баса белгилди.

“Мониторинг келип чыгып жаткан маселелерди ачыктоого мүмкүндүк берет. Анын жыйынтыгы менен кортунду чыгарылып жана мамлекеттик органдарга аларды чечүү боюнча тиешелүү сунуштар берилет”,-деп айтты Колопов.

Салеев мындай демилгени колдоду. 

Ал баш паанек издегендер жана качкындар менен иш алып барууда КРнын Акыйкатчы (омбудсмен) аппаратынын кызматкерлеринин потенциалын жогорулатууга көмөк көрсөтүүгө даяр экенин билдирди.

Ошондой эле жолугушууда жарандыгы жок тараптардын укуктарын коргоо боюнча чаралар айтылды. 

Балыкчы шаарында Акыйкатчы институтунун аппаратынын жетекчиси Аскат Азарбеков кызматкерлер менен биргеликте коңшу өлкөлөрдөн Ысык-Көл областына көчүп келишкен этникалык кыргыздар менен жолугушту.

Жолугушуу шаардык администрациянын имаратында болду.

Белгилей кетчек, Акыйкатчы институту Кыргызстанга коңшу өлкөлөрдөн көчүп келип отурукташкан этникалык кыргыздардын жашоо шартына мониторинг жүргүзүп жатат. Буга чейин мындай мониторинг Баткен жана Чүй областтарында жүргүзүлгөн.

Жергиликтүү бийлик органдары берген маалымат боюнча коңшу өлкөлөрдөн Балыкчы шаарына көчүп келишкен этникалык кыргыздарга зарыл болгон көмөк көрсөтүлүп жатат.

“Бир аз мурда Кытайдан көчүп келген этникалык кыргыздардын документтерин даярдап жана өткөрдүк. Бул документтерди КРнын жарандыгын алыш үчүн тапшырдык”,-деп белгилешти жолугушуу маалында.

Бул арада жолугушууга келген этникалык кыргыздар көйгөйлүү маселелери тууралуу айтып беришти.

Аялдардын бири тажик аскерлеринин куралдуу кол салуусунун маалында үй-бүлөсү менен Тажикстандан качууга мажбур болгон сиңдиси тууралуу айтты.

Анын айтымында, сиңдиси жолдошу менен элчиликке кайрыла албай жатышат, анткени алар өздөрүнүн жана Тажикстанда калган жакындарынын коопсуздугунан чочулашууда.

Куралдуу чатактын маалында Тажикстандан качууга мажбур болгон этникалык кыргыздардын үй-бүлөсү КРнын жарандыгын алууга документ тапшыра албай жатышат.

Үй-бүлө башчысы документтерди тапшырган, бирок комиссия документтердин түп нускасы болбогондуктан аларды кабыл алган эмес.

“Ок атышып жаткан маалда болгон жаныбызга паспортту гана алып үйдөн чыктык жана чек ара аркылуу качып келдик. Азыр үй-бүлөнүн кожоюну документтерди тапшырууда, бирок комиссия туулгандыгы тууралуу күбөлүктүн түп нускасын талап кылып жатат. Бул документ Тажикстанда, учурда аны алууга мүмкүнчүлүк жок. Ал эми бул үй-бүлөнүн кожойкесинин дегеле документи жок - куралдуу кагылыштын маалында күйүп кетиптир”,-деп билдиришти үй-бүлөнүн жакындары.

Паспорт бөлүмүнүн өкүлү эмне үчүн комиссия документтердин көчүрмөсүн кабыл албаганын айтып жооп узатты.

“Сөз Тажикстандын паспорту - улуту көрсөтүлбөгөн id-карта тууралуу болуп жатат. Буга байланыштуу күбөлүктү талап кылганбыз, бирок алар анын көчүрмөсүн гана беришти. Эми комиссия документтин түп нускасын талап кылып жатат”.

Ошондой эле жолугушууга жер участогун берүү өтүнүчү менен башка бир үй-бүлө кайрылды.

Жубайлар -Тажикстандын Мургап районунан көчүп келишкен этникалык кыргыздар.

Күйөөсү мезгилдүү жумуштар менен алектенет, туруктуу иштеген иши жок, эки кичинекей баласы бар. Ошол эле маалда мамлекет тарабынан көмөк берилбей келет.

Акыйкатчы институтунун аппаратынын жетекчиси жергиликтүү мамлекеттик органдардын өкүлдөрүнө мамлекет тарабынан каралган көмөк менен камсыздоону талап кылып жеринде кайрылды.

“Үй-бүлөгө мамлекет тарабынан колдоо керек. Укуктарды камсыздоо зарыл, бул жерде үй-бүлө башчысын эмгекке орноштуруу маанилүү. Атанын туруктуу жумушу болсо, үй-бүлөнүн баардык маселелери чечилет”,-деп белгиледи Аскат Азарбеков.

Мамлекеттик органдардын өкүлдөрү үй-бүлөнүн башчысын ишке орноштурууну убада кылышты. 

Ошондой эле Акыйкатчы институтунун кызматкерлери жарандарга социалдык тейлөөлөрдү алуу укуктары жана турак-жай менен жер участокторун алуу укуктары жөнүндө укуктук кеп-кеңештерди беришти. 

Андан кийин Институттун кызматкерлери аппараттын жетекчиси менен биргеликте Балыкчы шаардык ички иштер бөлүмүнүн убактылуу кармоочу жайында болушуп, кармалып жаткандардын шарттары менен таанышты.

Мыйзамга ылайык, ички иштер бөлүмү Акыйкатчы институтунун кызматкерлерине тоскоолдуксуз кирүүнү камсыздашты.

Шаардык ички иштер бөлүмүнүн башчысынын орун басары убактылуу кармоочу жайдын башчысы менен биргеликте кармалып жаткандардын шарттарын тааныштырды.

Тергөө изоляторунда кармалгандар кармоо шарттарына дооматтары жок экенин айтышты.

Жеңиш күнү Акыйкатчы институту кыргызстандыктарды Улуу Ата Мекендик согуштагы жеңиштин 78 жылдыгы менен куттуктады.

“Урматтуу Улуу Ата Мекендик согуштун ардагерлери, ооруктун эмгекчилери, мекендештер!

Кымбаттуу достор!

Акыйкатчы институтунун атынан биз баардык кыргызстандыктарды 9-май- Улуу Ата Мекендик согуштагы Жеңиш күнү майрамы менен куттуктайбыз.

Бул күн Улуу Ата Мекендик согуштун кыйын кезеңдеринде биздин Мекенибиздин эркиндиги жана көз карандысыздыгы үчүн күрөшкөн ата-бабалардын эрдиги тууралуу эскертип турат. Бүгүн биз Мекен үчүн өмүрүн берген баардык баатырларды жаркын элесин эскеребиз жана баардык ардагерлерге каармандыгы менен жеңишке кошкон баа жеткиз салымы үчүн ыраазычылык билдиребиз.

Жыл сайын 9-майда Мекен үчүн болгон кармаштарда курман болгондорду эскеребиз. Согуштун ар бир катышуучусунун, тылда иштеген ар бир эмгекчинин эмгеги чыны менен теңдешсиз.

Ушул күн ардагерлерге карата сый-урмат менен ыраазчылыкка, Мекенге карата сүйүүгө жана биздин өлкөнүн баардык элдеринин биримдигине бөлөнсүн.

Ата-бабаларыбыздын бизге жаркыраган ачык асманды көрүү мүмкүнчүлүгүн беришкенине ыраазыбыз.

Мындай апааттар кайра кайталанбасын!

Ал эми биз бул үчүн колубуздан келген аракеттерди жасайлы.

Эгемен Кыргыз Республикабыздын гүлдөп өнүгүшү менен бакубаттуулугун, тынчтыкты каалайбыз!

Эң жакшы каалоолор менен,

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институту”.

Бүгүн, 5-майда Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсмени) аппаратынын жетекчиси Аскат Азарбеков мекендештерди өлкөнүн Конституциясынын кабыл алынгандыгынын 30 жылдыгы менен куттуктады.

Өз кайрылуусунда Аскат Азарбеков:

«Урматтуу кыргызстандыктар!

Сиздерди Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмени) институтунун атынан Конституциянын 30 жылдыгы менен куттуктап кетүүгө уруксат этиңиздер!

Бүгүн биз маанилүү окуяны – биздин негизги мыйзам чыгаруу нормабыз – Кыргыз Республикасынын Конституциясы кабыл алынган күндү белгилеп жатабыз.

Бул дата ар бир жаранга биздин негизги укуктарыбыз менен эркиндиктерибизди, ошондой эле жалпы жыргалчылыгыбыз үчүн жоопкерчилигибизди эске салат.

Конституцияда жазылган негизги принциптердин бири – адам укуктары. Ар бир адам улутуна, динине, социалдык абалына жана жынысына карабастан мыйзам алдында тең укуктуу жана өз оюн эркин билдирүүгө укуктуу. Негизги мыйзамда адам укуктары жана эркиндиктери Кыргыз Республикасынын эң жогорку баалуулуктарынын бири деп белгиленген.

Биз ар бир өлкөнүн өзүнүн мыйзамдары бар кең дүйнөдө жашап жатабыз, бирок баарынан мурда ар бир мамлекет адам укуктарын жана эркиндиктерин коргоого кепилдик бериши керек.

Ар бир адамдын укуктары жана эркиндиктери жарандардын ортосундагы өз ара байланышты бекемдеп, мамлекетти демократиялуу кылаарын унутпашыбыз керек.

Демек, Акыйкатчы институту Конституциянын духуна баш ийип, ар бир адамдын укугу, эркиндиги, татыктуу жашоосу үчүн тынымсыз күрөшө бермекчи!

Биздин өлкөдө Кыргызстандын ар бир жаранынын укуктары сакталарына ишенебиз.

Өлкөбүз гүлдөп, коомубуз адилеттүүлүктүн, теңдиктин негизинде түзүлсүн!

Конституция күнү менен урматтуу мекендештер!”,-деп белгиледи.

Акыйкатчы (омбудсмен) институтунда тиешелүү органдардын өкүлдөрү коңшу мамлекеттерден Кыргызстанга көчүп келип отурукташкан этникалык кыргыздардын зарыл болгон укуктарын камсыздоочу чараларды талкуулашты.

Негизинен көчүп келгендердин КРнын жарандыгын, пенсия жана жөлөк пул, билим, медициналык тейлөө алуудагы укуктарын, ошондой эле мамлекет тарабынан социалдык көмөк алуудагы укуктарын камсыздоо боюнча мамлекеттик органдар менен биргелешип иштешүү талкууланды.

Жолугушуу 4-майда болду.

Жолугушууга акыйкатчынын аппарат жетекчиси Аскат Азарбеков, Акыйкатчы институтунун саясат жана миграция бөлүмүнүн башчысы Рыспек Токтоналиев, Куралдуу күчтөрдүн Башкы штабынын, Санариптик өнүгүү министрлигине караштуу калкты каттоо департаменинин жана КРнын Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин өкүлдөрү катышты.

Азарбеков мамлекеттик органдардын өкүлдөрүнө ар түрдүү себептер менен документ алууда өз укуктарын коргой албай жаткан этникалык кыргыздардын кейстерин берди.  

Акыйкатчы институтуна кайрылган, Өзбекстан көчүп келип, КРнын паспортун алууга көмөк көрсөтүүнү жана кичинекей балдарын мектепке чейинки мекемеге киргизүүнү сураган үй-бүлөнүн маселеси жеринде чечилди.      

“Акыйкатчы (омбудсмен) институту жарандардын документ алуусу боюнча маселелерди жөнгө сала турган айрым нормативдик-укуктук актыларга өзгөртүү киргизүүнү сунуштайт”,-деди Азарбеков.

Жолугушуунун жыйынтыгы менен министрлер кабинетине аскердик каттоого туруу бөлүмү боюнча нормативдик-укуктук актыларга өзгөртүү киргизүү жөнүндө маселени иштеп чыгуу сунушту айтылды.  

КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматова 2022-жылы 1 056 жаранды (жеке кабыл алуу), ал эми Акыйкатчынын орун басары Альберт Колопов – 531 жаранды кабыл алган.

Белгилей кетүүчү нерсе, Акыйкатчы 2022-жылы жарандарды жеке кабыл алууга өзгөчө көңүл бурду.

Жеке кабыл алуулар ар жума сайын Акыйкатчынын борбордук кеңсесинде, ошондой эле өлкө аймактарын жана жабык мекемелерин кыдыруу убагында жүргүзүлгөн. 

Жалпысынан арыздардын статистикасы Акыйкатчы институнун ишинин зарылдыгын, жарандардын бузулган укуктарын аталган органдын калыбына келтире аларына карата ишенимди же квалификациялык консультация алуу мүмкүндүктөрүн көрсөтүп турат.

Акыйкатчынын атына 2022-жылы келип түшкөн кайрылуулар

Акыйкатчынын атына жарандардан 2022-жылы жазуу жүзүндө 3690 арыз, анын ичинен 2090у (56,6%) Борбордук аппаратка, калганы аймактык өкүлчүлүктөргө келип түшкөн. Көрсөтүлгөн жылы жеке кайрылган жарандардын саны 8273 адамды түзгөн. Белгилей кетүүчү жагдай, жарандардын телефондон оозеки кайрылуулары боюнча берилген кеп-кеңештер эсепке алынуусун каттоо, сапатына баа берүү тутуму азыркы учурда иштелип чыгууда.

Акыйкатчынын борбордук кеңсесине жана регионалдык өкүлчүлүктөргө 4583 кайрылгандарга оозеки кеп-кеңештер берилген. Ал эми 1130 киши Акыйкатчынын жеке кабыл алуусунда болгон. Акыйкатчынын орун басарынын жеке кабыл алуусунда 531 жаран болгон.

Талдоо көрсөткөндөй, 2022-жылы арыздардын 76.6 пайызы жарандардын жеке өздөрү тарабынан берилсе, 18.2 пайызы – почта аркылуу, 2,3  пайыз – ватсапп байланыш аркылуу, 1.9 пайыз электрондук почта аркылуу, 0.6%ы – факсималдык байланыш, 1,1%ы– Акыйкатчынын аймактардагы кыдыруу учурунда алынган.

Кайрылуулардын кароонун жыйынтыктары көрсөткөндөй, арыздануучунун суроо-талап өтүнүчү 35,5%га канааттандырылган (сот отурумуна мониторинг жүргүзүү), ал эми арыз ээлеринин пайдасына чечилген маселелердин саны 7,6%ды түзгөн, 56,9% түшүндүрмөлөр берилген: аларга арызда каралган тигил же бул маселени чечүү үчүн кайсы органдарга кайрылуу керектиги маалымдалган. Арыздануучунун өтүнүчү менен Акыйкатчы Аппаратынын кызматкерлери жерине чыгуу менен 1019 кайрылуу каралган, бул жарандардын арыздарынын жалпы санынын 27,6 пайызын түзөт.

Акыйкатчынын борбордук кеңсесиндеги коомдук кабылдамасына 2022-жылдын ичинде 2 396 адам кайрылган, бардык учурларда жарандарга керектүү түшүндүрмөлөр, укуктук кеп-кеңештер берилип, тиешелүү учурларда арыздар алынган.      

Адамдарды жеке кабыл алууда укуктук мамиленин дайындуу абалы, түрү жана мүнөзү аныкталып, укуктун бузулуу деңгээли такталып, Акыйкатчынын жарандардын бузулган укуктарын калыбына келтирүүгө көмөк көрсөтүү чаралары аныкталган. Коомдук кабылдаманын ишинде каралган көптөгөн маселелерди республиканын башка мамлекеттик органдарынын жооптуу кызмат адамдарына телефон чалуу менен, жетишээрлик деңгээлде тез чечүүгө да мүмкүн болгон.

Онлайн-кабыл алуу

Акыйкатчы институтунун ишин жеткиликтүү кылуу менен элдин укугун коргоо аракеттерин ыңгайлаштыруу максатында, Акыйкатчы аймактардагы жарандардын, өзгөчө аярлуу топтордун ичинен жарандарды онлайн-кабыл алуу ыкмасын киргизген.

Себеби, көп учурларда социалдык аярлуу топтор, алыскы аймактарда жашаган жарандар укугун коргоодо борборго чейин келгенге мүмкүнчүлүктөрү чектелүү. Бишкекке келгенге чейин элибиз убакыттан уттуруп, укугун коргоо мөөнөттөрүн өткөрүп жиберип, нааразычылык күчөгөнүн билебиз, о. э. интернет байланышы калкыбыздын басымдуу бөлүгүнө жеткиликтүүлүгүн эске алуу менен, элди онлайн- кабыл алууну киргизүү, адам укуктарынын ишке ашырылышына бардык чөйрөдө ыңгайлуу, жеткиликтүү болууга шарт түзөт.

Акыйкатчы Инстутуту тарабынан онлайн-форматта кабыл алуу тиешелүү аймактагы жергиликтүү кеңештердин аял депуттары жана социалдык тармактар аркылуу жарыя таркатуу менен уюштурулган. Жарандарды онлайн-кабыл алуу мамлекеттик органдардын иштеринде биринчи жолу колдонууга киргизилди.

Акыйкатчы 2022-жылдын 29-апрелинде Чүй облусунун жарандарын онлайн-кабыл алууну өткөргөн. Онлайн-кабыл алууда 29 жаран Чүй облусунун Токмок, Кара-Балта, Кемин, Шопоков шаарларынан, Н. Крупская атындагы айылдан катышкан, ошондой эле Аламүдүн районунун “Панарома” конушунун 40тай тургуну жеринде чогулушуп бирдиктүү онлайн-сүйлөшүү өткөрүлгөн.

Акыйкатчы 2022-жылдын 27-майында Жалал-Абад облусунун тургундарын онлайн-кабыл алынган. Онлайн-конференцияга жалпысынан 43 жаран катышкан. Анын ичинен:

Ала-Бука районунан – 13 жаран,

Аксы районунан – 4 жаран,

Сузак районунан – 12 жаран,

Базар-Коргон районунан – 8 жаран,

Ноокен районунан – 6 жаран,

Баткен районунун Сүлүктү шаарынан –

4 жаран катышып, көйгөйлөрүн айтышкан.

Алардын маани-маңызы төмөнкүдөй:

КР жарандыгын алуу боюнча – 8;

Балдарына туулгандыгы тууралуу күбөлүк алуу боюнча – 7;

Алимент өндүрүү боюнча – 1;

Жөлөк пул алуу боюнча – 6;

Турак-жай маселеси боюнча – 2;

Жер маселеси боюнча – 7;

КТБ (ЦОН) кызматкерлеринин жумушу боюнча – 3;

Дин маселелери боюнча – 1;

ИИБ кызматкерлеринин үстүнөн нааразычылык – 1;

Медициналык жардам алуу боюнча – 1;

Айылдын жеңилдиктер үчүн статус алуусу боюнча – 2;

Турак-жай кооперативине алдангандардын көйгөйү боюнча – 1;

Билим берүү министрлигине кайрылуу – 1.

Көрсөтүлгөн кайрылууларга ыкчам юридикалык жардамдар көрсөтүлүү менен жооптор берилип, айрым кайрылуулар боюнча арыздар өндүрүшкө алынган.

Бош орундар  

Бүгүнкү күндө институтта бош орундар Париж принциптери боюнча эл аралык нормаларга ылайык майыптыгы барлар жана этникалык азчылыктарга эсептелген.Ошондой эле 10 бош орун Акыйкатчы институнун өкүлчүлүктөрү үчүн сакталууда, эгер Жогорку Кеңештин мындай чечими чыгарыла турган болсо өкүлчүлүктөрдү ачуу  пландалып жатат.

Командировкалар

Баардыгы болуп 2022-жылы акыйкатчы Кыргызстандын улуттук укук коргоо мекемесинин жетекчиси катары алты мамлекетке жети ирет чет элдик иш сапарга барды.

Акыйкатчы Россия, Өзбекстан, Түркия, Дания, Азербайжан, Польшада командировкада болду. Аларга бюджеттен акча коротулган жок.

Бюджеттен болгону Ташкенттен Бишкекке чейинки билеттин баасы гана төлөндү, анткени учуу чукул түрдө болуп, мурдатан пландалган эмес.

Ички командировкалар

Бюджеттин каражатынын эсебинен Ош областынын Ош, Кара-Суу, Ноокат шаарларына, Жалал-Абад областынын Сузак айылына, Ысык-Көл областына командировкалар жасалды.

Эл аралык өнөктөштөрдүн эсебинен: Баткен областынын баардык райондоруна, Ош областына жумушчу сапарлар ишке ашырылды.

Чүй областынын Москва районуна караштуу Кыз-Моло айыл өкмөтүндө жалгыз бой эне үч кичинекей баласы жана улгайган энеси менен сарайда жашоого мажбур болууда. Бул тууралуу Акыйкатчы (Омбудсмен) Атыр Абрахматованын Чүй областына жасаган иш сапарынын маалында белгилүү болду.

Эскерте кетсек, Акыйкатчы Омбудсмен институтунун кызматкерлери менен биргеликте Чүй областына коңшу өлкөлөрдөн көчүп келип отурукташкан этникалык кыргыздардын жашоо шартына мониторинг жүргүзүп жатат.Ошондой эле Абдрахматова жарандар менен жолугушууларды өткөрүүдө.

Айыл өкмөтүнүн имаратында Акыйкатчы менен коңшу мамлекеттерден көчүп келгендердин жолугушуусу болду. Аялдардын бири анын бир тууганынын жашоо шарты тууралуу айтып берди-алардын үй-бүлөсү Өзбекстандан көчүп келишкен. Үй-бүлөнүн баардык мүчөлөрү Кыргызстандын жаранынын паспортун алышкан. Бирок буга карабай анын бир тууганы турак-жайы жок экенин жана жашы жете элек балдары бар экенине карабай балдары үчүн жөлөк пул албайт турганын эскертти.Ошондуктан ал балдары менен сарайда жашоого мажбур болуп жатыптыр. Бирок ал жерден да күзүндө көчүп кетүүнү талап кылышыптыр.

Акыйкатчы мамлекеттик органдардын өкүлдөрү жана айыл өкмөт башчысы менен бирге дароо эле аял жашап жаткан сарайга барды.

Акыйкатчы үй-бүлөнүн оор абалы менен жеринде таанышты. 

Жалгыз бой эне балдарына жети жылдан бери жөлөк пул ала албай келет.Үй-бүлөгө жергиликтүү органдар жардам берген эмес. Аял күн сайын балдарын улгайган апасына таштоого аргасыз болуп, өзү Бишкекке барып иштеп жатат. Күн сайын эртең менен жумушка кетип, кечинде үйүнө келет.       

Акыйкатчы жергиликтүү бийлик органдарынан балдардын жана аялдын жөлөк пул алуу укугун камсыздоону жана аярлуу үй-бүлө катары социалдык көмөк көрсөтүүнү талап кылды.  

Белгилей кетсек, үй-бүлө айыл өкмөтүнөн анча алыс эмес жердеги сарайда жашап жатыптыр. 

Жергиликтүү органдардын өкүлдөрү жөлөк пул алуу боюнча бюрократиялык нормаларды шылтоолоп себептерин айтышты. Алардын кебине караганда аял көмөк сурап кайрылган эмес.    

Ошол эле маалда үй-бүлөнүн чоң энеси айыл өкмөткө кайрылганын, жазында буудай айдоого жерди ижарага берүүнү суранганын билдирди.Бирок ага баш тартып коюшкан.    

Акыйкатчы министрлер кабинетин социалдык аярлуу топтордун колдоо алуусу боюнча калктын аярлуу катмарынын укуктарын камсыз кылууга чакырды.

“Социалдык жөлөк пул алуу укугу ар бир балага таандык. Министрлер кабинети социалдык жактан корголбогон жарандарга мамлекеттик колдоонун Баш мыйзамда каралган кепилдигин түздөн-түз камсыздоого милдеттүү”,-деп белгиледи Акыйкатчы.

Кыргызстандын Конституциясында алты бөлүм адамдын укуктары жана эркиндиктерине арналган. Бул өлкөдө адам укуктары менен эркиндиктери артыкчылыкка ээ экенин көрсөтүп турат. Бул тууралуу кечээ, 27-апрелде КРнын Акыйкатчысынын орун басары Альберт Колопов “Заманбап Кыргызстандагы демократия жана адам укуктары” деп аталган илимий-практикалык конференцияда билдирди.

“Кыргызстан Борбор Азияда алгачкылардан болуп маанилүү эл аралык документтерди ратификациялаган. 2021-жылы ички саясий жашоодогу маанилүү окуялардын бири-Кыргыз Республикасынын Конституциясын кабыл алуу болду. Баса белгилей кетчү жагдай, негизи мыйзамда алты бөлүм адам укуктары жана эркиндиктерине бөлүнгөн. Алар: жеке укуктар, саясий, экономикалык, социалдык укуктар, адам укуктары менен эркиндиктеринин сакталышына кепилдиктер. Бул адам укуктары менен эркиндиктери Кыргызстанда мурдагыдай эле приоритеттүү, артыкчылыкка ээ экенин көрсөтүп турат. Ошол эле маалда адам укуктарын сактоо жаатында парламенттик көзөмөлдү ишке ашырган Акыйкатчы институту Кыргызстандагы адам укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышынын абалы боюнча маалымат берип турган конституциялык орган болуп саналат. Адам укуктары жаатындагы эл аралык кабыл алынган милдеттемелерди негиз кылуу менен биз баардыгы толук бойдон чыныгы демократиялык өлкөлөргө таандык болгон тиешелүү соттук жана башка процедуралардын жана мыйзамдын үстөмдүгүнүн астында корголушуна умтулушубуз керек. Акыйкатчы институту дайыма бул жаатта иш алып барууга жана элдин кызыкчылыгы үчүн иштөөгө даяр. Бүгүнкү иш-чара ошондой биргелешкен иштердин бири”,-деди конференциянын ачылышында сүйлөп жатып Акыйкатчынын орун басары.

Конференциянын максаты-адам укуктары жаатындагы ишмердүүлүктүн натыйжалуулугун жогорулатууга багытталган  негиздүү жана маанилүү сунуштарды иштеп чыгуу менен тажрыйба алмашуу экенин анын уюштуруучулары: КРнын Акыйкатчы институту,  Кыргызстандын Юристтер ассоциациясы, Борбор Азиядагы Конрад Аденауэр фондунун өкүлдөрү жыйындын башында бир ооздон белгилешти.

1993-жылы 25-июнда Адам укуктары боюнча бүткүл дүйнөлүк конференцияда Вена декларациясы жана дүйнөдөгү адам укуктары жаатындагы ишмердүүлүктү чыңдоо боюнча Иш-аракеттер программасы кабыл алынган. Анын кабыл алынганына быйыл 30 жыл толот, бул илимий-конференция аталган датага арналган.

Конференция “Демократия жана адам укуктары-адилеттикке жеткиликтүүлүк”, “Демократия жана адам укуктары-ювеналдык юстиция”, “Демократия жана адам укуктары-квалификациялуу мамлекеттик юридикалык көмөк” деп аталган үч секция менен өттү. 

Негизинен аларда Кыргызстанда сот адилеттүүлүгүнө жетүүдөгү адамды чектөөчү себептер болгон коррупциялык тобокелдиктер, Чернобыль АЭСиндеги кыйроону жоюуга катышкан ардагерлер менен майыптыгы барларды социалдык жактан камсыздоодогу актуалдуу көйгөйлөр, саясий режимдин адам укуктарын коргоодогу таасири, Афганистан согушунун ардагерлеринин маселелери, укук коргоо органдарынын конституциялык укуктары менен кызыкчылыктарын коргоо, Кыргызстандагы квалификациялык юридикалык көмөк берүүнүн айрым орчундуу жагдайлары талкууланды.

Мындан тышкары балдар үйүндөгү жана майыптыгы бар балдар үчүн атайын үйлөрдөгү балдар укуктарынын корголушу, Кыргызстандын билим берүү системасындагы реформалар жана сапаттуу жогорку билимге карата жарандардын укуктары, жаштардын укуктары, адвокаттык ишмердүүлүктүн актуалдуу укуктук маселелери тууралуу баяндамалар жасалды.

Конференцияга катышып жаткан россиялык адвокат Антон Истомин Кыргызстандагы жактоочулук ишмердүүлүк тууралуу өз пикирин төмөндөгүдөй бөлүштү:

“Россия менен Кыргызстандын жактоочулардын ыйгарым укуктарын жөнгө салуучу мыйзамдардын окшош жактарын эске алуу менен мен Кыргызстанда жактоочу өзү кызыкчылыгын коргоп жаткан адамдын укуктарын коргоо боюнча аракеттенүүдө көбүрөөк мүмкүнчүлүктөргө ээ деп айтат элем. Ал өзү кызыкчылыгын коргоп жаткан адамдын укуктары жок дегенде аны кармоо боюнча маселеде, аны камакка алууда, сот процессинин убагында бөгөт чарасын кабыл алууда ыкчам корголот деп ишенет. Бул албетте оптимизмди пайда кылат. Тергөөнүн мөөнөтү, тергөө аракетин жүргүзүүдөгү тергөөчүнүн ыйгарым укуктары, ошондой эле жактоочунун укугун коргоп жаткан адам менен бирге кепил болушу мыйзам боюнча корголот жана сакталат. Бул Кыргызстандагы жактоочулардын эң чоң артыкчылыгы. Россияда бул жагдай бир аз башкачараак”,-деп белгиледи Истомин.

Конференциянын жыйынтыгында өлкөдөгү мамлекеттик бийлик менен жарандык коомдун ортосундагы натыйжалуу диалогду камсыз кылуу менен адам укуктарын коргоо жаатындагы негизги багыттарды жакшыртуу боюнча биргелешкен резолюция кабыл алынды.

Бүгүн, 27-апрелде КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматова Москва районунда жарандарга көчмө кабыл алуу өткөрүп, коңшу мамлекеттерден Чүй областына отурукташкан этникалык кыргыздар менен жолугушту.

Беш-Терек айыл өкмөтүндө Акыйкатчынын кабыл алуусуна 30дан ашык адам келди.

Аталган айыл өкмөттө Тажикстан жана Өзбекстандан көчүп келип отурукташкан 100гө чукул этникалык кыргыздар жашайт.

Алардын көпчүлүгү Кыргызстандын жарандыгын алышкан, бирок ата-энеси КРнын паспортуна ээ болгону менен балдары дагы деле болсо жарандык алууну күтүп жаткан үй-бүлөлөр да бар.

Акыйкатчыга 1970-жылы туулган аял - кабыл алууга келген этникалык кыргыздардын бири кайрылды: анын жолдошу каза тапкандан кийин аял жашы жете элек балдары менен жалгыз калган жана жана аларга жөлөк пул жана тиешелүү пенсияны да ала албай жатат. Балдар үчүн жөлөк пул алууга жеринде баардык чаралар кабыл алынды.

Айыл өкмөтү Алмазбек Дубанаев этникалык кыргыздарга жергиликтүү бийлик органдары тарабынан кабыл алынып жаткан чаралар жөнүндө токтолду.

“Айылда 12 улуттун өкүлдөрүнөн турган 400дөй үй-бүлө жашайт. Алардын көбүндө 3,5 гектардан жер үлүшү бар, ошондой эле мал кармашат. Бирок ички мигранттар бар, алардын жашоосу кыйыныраак. Мындай үй-бүлөлөргө жерди ижарага беребиз жана алар аны иштетүүнүн эсебинен жашашат”,-дейт айыл башчысы.

Акыйкатчы балдар үчүн жөлөк пул чектеп берүүгө көмөк көрсөтүү зарыл экенине көңүл бурду.

“Аталган айылда болгону үч үй-бүлө балдар үчүн жөлөк пул алат. Бизге кайрылгандар айтып беришкендей, алар балдарга жөлөк пул алууда адам укуктарынын өтө одоно бузулушуна кабылышкан. Мисалы, аял күйөөсү менен ажырашкандан кийин өзүнүн ата-энесиникинде жашап жатыптыр. Бирок анын балдарына жөлөк пул берилбейт, анткени аял жашап жаткан үйдүн кирешеси эсептелген”,-деп нааразы болду Акыйкатчы.-“Социалдык жөлөк пул алуу укугу ар бир балага таандык, ошондуктан "үй бүлөгө көмөк" жөлөк пулун алуу укугун чоң ата, чоң эне же үй-бүлө менен чогуу жашап жаткан башка тараптарга карап чектөө адам укугунун одоно бузулушу болуп саналат. Министрлер кабинети социалдык жактан корголбогон жарандар үчүн мамлекеттик колдоонун конституциялык кепилдигинин кынтыксыз аткарылышын камсыздашы керек”.   

Акыйкатчы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматованын дарегине 2022-жылы Россия Федерациясынан, Казакстандан, Түркиядан, Өзбекстан Республикасынан, Ирактан, Тажикстан Республикасынан, Кипрден, Беларуссиядан, Украинадан, Кытай Эл Республикасынан, Түштүк Кореядан чет өлкөлөрдө жүргөн Кыргызстандын жарандарынын укуктарынын бузулушуна жана ар кандай маселеде көмөк көрсөтүүгө байланыштуу жазуу түрүндө 162 кайрылуу келген. Бул тууралуу 2022-жыл үчүн Акыйкатчынын жылдык баяндамасында айтылат. 

Кайрылуулардын басымдуу бөлүгү Россия Федерациясында эмгектенип жүргөн Кыргызстандын жарандарынан болгон.

Акыйкатчы институту өлкөлөр ортосундагы аралыкты эске алып, мигранттар менен ыкчам ыраатта иштешет, көп учурларда Кыргызстандан сырткары жүргөн жарандар Акыйкатчыга социалдык тармактар жана whatsapp аркылуу кайрылышат. 

Арыздардын көпчүлүгү (40тан ашууну) кылмыш-жаза жоопкерчилигине тартылган, соттолгон же барган мамлекеттерде жазасын өтөп жаткандардын укуктарына байланыштуу, аз бөлүгү эмгек мигранттарынын социалдык-экономикалык, жарандык жана саясий укуктарына байланыштуу. 

Эркиндигинен ажыратылган жана чектөө жайларында жүргөн мигранттар

Азыркы учурда Кыргыз Республикасынын 1000ден ашуун жараны Россия Федерациясынын аймагында жасаган кылмыштары үчүн абакта камакта же ар кандай укук бузуулары үчүн убактылуу кармоочу жайларда кармалып турушат

Тышкы иштер министрлигинин маалыматы боюнча чет өлкө мамлекеттеринин пенитенциардык мекемелеринде Кыргызстандын 1410 жараны (Россия – 1077; Казакстан – 89; Түркия – 30) жазасын өтөп жатышат.

Жалпысынан, Кыргыз Республикасынын жарандары чет өлкөлүк мамлекеттик органдардын түзөтүү мекемелеринде негизинен мамлекеттик чек арадан мыйзамсыз өтүү, баңгизаттарын мыйзамсыз жүгүртүү, экономикалык кылмыштар, аткезчилик, киши өлтүрүү, ден соолугуна атайылап оор зыян келтирүү, тоноо, каракчылык, уурулук жана башка кылмыштар үчүн жаза мөөнөтүн өтөшүүдө.

Мындан сырткары, Тышкы иштер министрлигинин маалыматы боюнча 2022-жылы "жүк-200" маселеси боюнча каза болгон 308 жарандын сөөгү мекенине жеткирилген. Айрым учурларда, Россиядан мигранттар бул маселе боюнча Акыйкатчыга да кайрылышат, бул учурда Акыйкатчынын аталган өлкөдө коомдук негизде жардам берип жүргөн кеңешчилер аркылуу иш жүргүзүлөт.

Акыйкатчыга кайрылуулар

Акыйкатчы Кыргыз Республикасынын чегинен тышкары жүргөн жарандардын бузулган укуктарын калыбына келтирүү боюнча баардык чараларды кабыл алды. Ошондой эле өлкө чегинен тышкары жүргөн Кыргызстандын жарандарына укуктук көмөк берилди.

Негизинен Кыргызстандын жарандары төмөнкүдөй маселелер менен кайрылышкан:

Кыргызстандын жараны  Россияда жүргөн мезгилинде өндүрүштүк жаракат алып, анын натыйжасында жарым-жартылай эмгекке жараксыз деп таанылган жана аталган өлкөдөн жөлөк пул алып келген. Бирок, белгисиз себептерден улам, 2022-жылы жөлөк пулдарды төлөө токтотулган, анын тиешелүү органдарга кайрылууларынын баары натыйжа берген эмес. Акыйкатчы институтунун көмөктөшүүсүнүн натыйжасында кайра эсептөө жүргүзүлүп, арыз ээсине жөлөк пул толук көлөмдө төлөнө баштады.

Кыргызстандын жарандарынын туугандары Тажикстан Республикасында соттолгон С. А. жана С. Н.ны өз мекенинде жаза өтөө үчүн которууга көмөк көрсөтүү жөнүндө арыз менен кайрылышкан. Акыйкатчы институтунун, КР УКМК, Башкы прокуратуранын, КР ТИМдин аракеттеринин жана Кыргызстандын укук коргоо органдарынын тажик тарап менен өткөрүлгөн жолугушууларынын натыйжасында соттолгондор Кыргызстанга жаза өтөө үчүн которулган.

Россияда соттолгон Н.А. туугандары аны өз мекенинде жаза өтөө үчүн которууга көмөк көрсөтүү жөнүндө арыз менен кайрылышкан. Акыйкатчы институтунун жана Башкы прокуратуранын иш-аракеттеринин натыйжасында соттолгон адам Кыргыз Республикасына которулган.

Казак Республикасында камакка алынган КРнын жараны Б.Т.нын туугандары аны бошотууга жана мекенине экстрадициялоого жардам берүү үчүн арыз менен кайрылган. Азыркы учурда Б.Т. камагынан бошотулуп, мекенине кайтып келди.

Казакстанда камакта кармалган КРнын жараны Ө.С.нын туугандары аны бошотууга жардам берүү үчүн арыз менен кайрылышкан. Акыйкатчы институтунун көмөктөшүүсүнүн натыйжасында сот эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жаза чыгарып, сот залынан бошотулуп, мекенине кайтып келген.

Казакстан Республикасында камакка алынган КРнын жараны Т.Т.нын туугандары анын укуктарын коргоо боюнча арыз менен кайрылган. Акыйкатчы институтунун жерине баруусу жана кийлигишүүсүү менен, ошондой эле Акыйкатчынын жардамынын натыйжасында Казакстанда сот эркиндигинен ажыратууга байланышпаган жаза дайындап, сот залынан бошотулуп, мекенине кайтып келген. 

А.У. өз арызында М. уулу Н. аттуу жаран РФда эмгектенип жүрүп, укук коргоо органдары тарабынан оор кылмышка шектүү катары (жашы жетелектерге карата сексуалдык аракеттер) кармалганын, соттун чечими менен үч жылга кесилип кеткенин билдирген. Бул арыз боюнча КРнын Россия Федерациясындагы элчилиги менен биргеликте иш жүргүзүлгөн. 

2022-жылдын сентябрь айында КРнын жарандары РФнын жана Грузиянын чек арасын жүк ташуучу автотранспорт менен өтө албай турушканы тууралуу маалымат ЖМКларда жарыяланган.

Акыйкатчы журналисттер аркылуу тоскоолдуктарга учураган Кыргызстандын жүк ташуучу жарандары менен байланышка чыгып, эки жума бою алар акча жана жылуу буюмдарсыз чек арада турганын, ал эми Россиянын аймагынан өтүүдө чет элдик автотранспорт каражаттарынын кармоо себеби импорттук бажы алымдарын, салыктарды төлөө боюнча милдеттерди аткаруу камсыздыгынын жоктугу болгону аныкталган. Акыйкатчы институту КРнын Финансы министрлигине караштуу Мамлекеттик бажы кызматынын төрагасынын орун басары менен жүргүзгөн ыкчам иш-аракеттердин натыйжасында кыргыз жарандары чек арадан өткөрүлүп, ошондой эле камсыздандыруу компаниясы тарабынан алардын бардык чыгымдарынын орду толтурулду.

Кыргызстан менен Россиянын Акыйкатчыларынын деңгээлинде кабыл алынган чаралар

Россиянын Федеративдик деңгээлдеги Адам укуктары боюнча атайын өкүлү (Омбудсмен) Н. Т. Москалькова, аталган өлкөнүн Свердлов облусунун Адам укуктары боюнча атайын өкүлү Т. Мерзлякова менен КРнын Акыйкатчысы кошумча макулдашууга: КР Акыйкатчысынын РФ коомдук негизде иштешкен кеңешчилерин – РФда ыктыярчылар катары таануу менен РФ ишине көмөктөшүү боюнча макулдашууга жетишилген.

Адам укугун коргоодо кызматташуу боюнча меморандумдар Өзбекстандын Олий Мажлисинин Адам укуктары боюнча атайын өкүлү (Омбудсмени) Феруза Эшматова, Молдованын Элдик адвокаты (Омбудсмени) Чеслав Панько менен да кабыл алынды.

Акыйкатчы 2023-жылы январь айында Россиянын Москва шаарынын Адам укуктары боюнча атайын өкүлү Т. Потяева менен жолугуп, КРнын укугу бузулган же чектелген жарандарынын арыздарын чечүүнү талкуулап, биргелешип иштөө боюнча макулдашууга жетишкен. Жакынкы мезгилде адам укугун коргоодо кызматташуу боюнча меморандумга кол коюу мерчемделди.

Мындан сырткары, Акыйкатчы 2022-жылдын 9-декабрында Россия Федерациясында расмий каттоодон өткөн кыргыздардын “Кыргыз диаспора кеңеши” уюмунун жетекчиси К. Осмонбеков менен кызматташуу меморандумуна кол коюшкан, анын алкагында Россиядагы Кыргызстандын жарандарынын укугун коргоого биргелешип көмөктөшүү, Акыйкатчынын РФдагы өкүлдөрүн дайындоо, кыргыз жарандарына укуктук жана башка тармактарда агартуу иштерин жүргүзүү макулдашылды.

Бул кызматташуунун алкагында, Акыйкатчы 2023-жылы 30-январда Москва шаарында өткөн Кыргыз диаспорасынын бүткүл Россиялык форумуна катышты. Аталган өлкөнүн аймактарында иштеген кыргыз диаспораларынын жетекчилери менен 31-январда жолугушуу болуп, негизги көйгөйлөр талкууланып, жарандардан арыздар алынган.

Диаспоралар менен кызматташтык

Россияда расмий иштеген дагы эки диаспора менен да кызматташууну бекитүү, РФнын аймактарынан Кыргызстандын жарандары менен жолугушуулар, онлайн-кабыл алуулар 2023-жылга пландалды.

Россия Федерациясынын Омбудсменинин чакыруусу менен Акыйкатчы 2022-жылы ноябрь айында иш сапары менен Москва шаарына барган, учурдан пайдаланып Москвадагы чет өлкөлүк жарандарды убактылуу кармоочу жайдын (ЦВСИГ) ишмердүүлүгү менен таанышып, ал жерде убактылуу камалган КРнын айым жарандары менен маектешүү өткөрүп, укуктарынын сакталышына мониторинг жүргүзгөн.

Акыйкатчы бир жылдык ишинин алкагында, өз Аппаратынын ишмердүүлүгүн оптималаштыруунун жыйынтыгы менен 10 бош кызмат ордун Россияда расмий өкүлчүлүк ачууга даярдады. Бош кызмат орундарына Россия Федерациясында жашап жаткан Кыргыз Республикасынын жарандарын эмгекке орноштуруу пландалууда. 

Азыркы учурда, Жогорку Кеңеш чечим кабыл алса, анын алкагында Акыйкатчынын башка мамлекеттерде өкүлчүлүк ачуу мүмкүнчүлүгү каралат.   

Борбор Азиядагы Бириккен улуттар уюмунун Адам укуктары боюнча жогорку комиссарынын башкармалыгы (БУУ АУЖКБ) Акыйкатчынын Кыргызстанда адам укуктарын коргоо боюнча аракетине жогорку баа берди. Бул тууралуу Борбор Азиядагы  БУУ АУЖКБнын аймактык өкүлүнүн милдетин аткаруучу Фабио Пиана КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматовага жөнөткөн катта айтылат.

БУУ АУЖКБнын Борбор Азиядагы аймактык бөлүмү КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматовага Кыргызстандагы адам укуктарын коргоо жана илгерилетүү жаатындагы кызматташтыгына ыраазычылык билдирди жана 2022-жыл үчүн КРнын Акыйкатчы институтунун альтернативдүү баяндамасы БУУнун адам укуктары боюнча комитетине алгач ирет сунушталганына эң бийик баасын берди.

БУУ АУЖКБ Акыйкатчынын БУУнун адам укуктары боюнча механизмдери: БУУнун келишим органдары, Универсалдуу мезгилүү баяндама (УМБ) жана атайын процедуралар менен өз ара аракеттенишүүнү күчөтүүдөгү Акыйкатчынын аракетин колдоого алды.

Фабио Пиана жазган катта Акыйкатчынын жогоруда саналып өткөн баардык аракеттери - көз карандысыздыктын күбөсү, Кыргызстандын демократия менен ачык-айкындуулук принциптерин кармануусунун, адам укуктарын сактоонун далили экени айтылат.

“Париж принциптеринде айтылгандай, улуттук укук коргоочу мекемелер (УУКМ) БУУ менен жана башка системанын баардык уюмдары менен, адам укуктарын коргоо жана илгерилетүү жаатындагы башка өлкөлөрдүн аймактык мекемелери жана улуттук мекемелери менен кызматташууга тийиш.

УУКМ мамлекетке адам укуктарын сактоого сунуштай турган көз карандысыз жана ишенимдүү маалыматтарды, аналитикалык материалдарды жана сунуштарды берүү менен эл аралык жана аймактык органдардын ишин колдойт.

Ошондой эле УУКМнын ролу БУУнун укук коргоочу механизмдерин мамлекетке жасалган тиешелүү сунуштамаларынын аткарылышын мониторинг кылуу жана илгерилетүүдө турат.

Париж принциптерине ылайык, УУКМнын ролу эл аралык системалар менен өз ара аракеттенишүү жана мониторингде өзгөчө маанилүү, анын ичинде төмөнкүлөр камтылган:

УМБга параллелдүү жана альтернативдүү отчетторду берүү, келишимдик органдардын комиттерине атайын процедураларды жүргүзүү; комитеттердеги уктуруулардагы конструктивдүү диалогдордун жана Адам укуктары боюнча кеңештердин маалындагы билдирүүлөр;

БУУнун эксперттеринин, анын ичинде атайын процедуралар менен келишим органдарынын мандат алуучуларынын өлкөлөргө иш сапарларга катышуусу, колдоосу жана көмөгү;

Адам укуктары системасында сунуштамаларды аткарууга колдоо көрсөтүү жана мониторинг.

Акыйкатчы институту мүчө болгон Улуттук укук коргоочулар мекемелеринин глобалдык альянсынын аккредитациясы боюнча комитеттердин 2018-жылдын 21-февралындагы нормаларына ылайык, улуттук укук коргоочу мекемелер көз карандысыздыгын сактап турушу керек жана БУУнун укук коргоочу механизмдеринин жыйындарына көз карандысыз уюмдар катарында гана катышууга тийиш.

Улуттук укук коргоочулар мекемелеринин глобалдык альянсынын аккредитациясы боюнча комитеттердин 2012-жылдагы  сунуштамасында Кыргызстандагы Акыйкатчы институтуна «Б» макамы (Париж принциптерине бир бөлүгү ылайык келген) ыйгарылган, аталган сунуштамада Акыйкатчы институнун БУУнун адам укуктары боюнча баардык механизмдери, анын ичинде БУУнун келишим органдарын кошкондо өз ара аракеттенишүүсүн күчтөндүрүү тууралуу айтылат.

Кыргызстанда баяндамалардын карала тургандарын көңүлгө алуу менен БУУнун Балдар укуктары боюнча комитети жана БУУнун  экономикалык, социалдык жана маданий укуктар боюнча комитети, БУУнун Адам укуктары боюнча жогорку комиссарынын башкармалыгы, ошондой эле Улуттук укук коргоочу мекемелердин глобалдык альянсынын аккредитация боюнча комитеттери Кыргызстандагы Акыйкатчы институтунун БУУнун адам укуктары боюнча механизмдери менен өз ара аракеттенишүүсүн колдоого алат жана  БУУнун комитеттеринин көз карандысыз баяндамаларын берүү багытындагы күч-аракеттерди улантууга чакырат”,-деп айтылат  Фабио Пиананын катында.

Белгилей кетсек, КРнын Акыйкатчысынын альтернативдүү баяндамасында Кыргызстандагы аялдар менен балдарга карата зомбулук жөнүндө,  соттордо жогорку деңгээлде иштердин токтотулуп жатканы жана балдарга жыныстык кол тийбестикке каршы кылмыштарда жазадан кутулбастыктын жоктугу тууралуу айтылат.

“Аялдар менен балдарга карата зомбулуктун баардык түрлөрү боюнча укук бузуулар менен кылмыштардын эң эле аз бөлүгү сот инстанцияларына чейин жетет.  

Сотто токтотулган иштердин деңгээлинин жогору болушу кылмыш жасаган жактар жоопкерчиликтен качып кете аларын көрсөтүп турат, бул коомчулукта жазасын калуу сезимин пайда кылат.

Ошол эле маалда жоопкерчиликтен бошотуунун негиздеринин бири тараптардын элдешип алуусу жана жабырлануучу тараптын дооматынын жоктугу болууда.

Мигранттардын балдарына карата зомбулук тобокелчилигинин бийиктигинин негизги себептери төмөнкүлөр болуп саналат:

- зомбулуктун жазасыздыгы;

- ата-энелердин жоопкерсиздиги;

- оор турмуштук кырдаал;

- алдын алуу механизмдеринин жетишсиздиги жана баланын айланасындагы адамдардын адамдардын зомбулук учурларын жаап-жашыруулары;

- билим деңгээлинин төмөндүгү, билим алууга жеткиликтүүлүк ресурстарынын чектелгендиги;

- балдардын эмгегин пайдалануу жана психологиялык зомбулук.

Ата-энелери миграцияга кеткенден кийин, балдар көп учурларда туугандары менен, жана көпчүлүгү чоң эне, чоң аталары менен калышат, алардын балдардын улам өсүп бараткан керектөөлөрүн канааттандырууга мүмкүнчүлүктөрү жетпейт»,-деп айтылат Акыйкатчынын альтернативдүү баяндамасында.

Аялдарга жана балдарга карата зомбулукту жоюу, мындай укук бузуулардын алдын алуу максатында, Кыргыз Республикасы ачык-айкындыкты жана аялдардын жана балдардын үстүнөн болгон зомбулуктардын бардык түрлөрү үчүн бардык деңгээлдерде, жынысына, расасына, тилине, майыптыгына, этностук таандыктыгына, туткан ишенимине, жаш курагына, билимине, тегине, мүлктүк же башка абалына, ээлеген кызмат ордуна, ошондой эле башка жагдайларга карабастан, жасалган укук бузууга тете юридикалык жоопкерчиликтин болбой койбосун камсыз кылышы керек.

1. Жабыркагандарды коргоо жана реабилитациялоо чөйрөсүндөгү мамлекеттик органдардын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жана өкмөттүк эмес уюмдардын өз ара аракеттенүүлөрүнүн алгоритмин кошуп алганда, санариптик технологияларды эске алуу менен, зомбулуктун бардык түрлөрүнөн жабыр тарткан аялдарды жана балдарды коргоо жана бузулган укуктарын калыбына келтирүү тутумун киргизүү.

2. Мигранттарды Мекенине кайтаруу боюнча чараларды кошуп алганда, эмгек мигранттарын жана алардын балдарын колдоого алуу боюнча мамлекеттик программа иштеп чыгуу.

3. Аялдарга жана балдарга карата зомбулук учурлары боюнча маалыматтарды топтоо жана иштеп чыгуу, анын классификациясы боюнча бирдиктүү стандарттарды киргизүү.

Аялдарга жана балдарга карата зомбулук менен күрөшүү, жоопкерчиликти күчөтүү боюнча мамлекеттин күч-аракеттерине карабастан, жалпыга маалымдоо каражаттарында күн сайын аялдарга жана балдарга карата зомбулук (дене бойлук, сексуалдык) көрсөтүү учурлары жаатында маалыматтар жарыяланууда.

Фактыларга негизденген мамиленин жоктугунан, аялдарга жана балдарга карата зомбулуктун бардык түрлөрүн жоюу боюнча чечимдерди кабыл алуучу жактардын көрүп жаткан иш-аракеттери жана чечимдери жокко чыгууда.

Аялдарга жана балдарга карата зомбулук маселелери боюнча маалыматтарды жыйноонун бирдиктүү принциптеринин жана бирдиктүү классификациялоонун жоктугу, ар кыл мамлекеттик органдардын бири бирине дал келбеген расмий маалыматтарды берүүсүнө алып келүүдө.

Ушуга байланыштуу, аялдарга жана балдарга карата зомбулук кылуу кылмыштарынын айкын санын аныктоо мүмкүн эмес, бул өз кезегинде:

- бардык кызыкдар тараптардын укук бузуулардын ушундай түрүнүн себептерин жана кесепеттерин талдоосун;

- зомбулуктун жайылуу деңгээлин жана масштабын баалоосун татаалдаштырат;

- кызыкдар тараптарга зомбулуктун бардык түрлөрүн жоюу боюнча так, максат көздөгөн жана натыйжалуу чараларды иштеп чыгууга мүмкүнчүлүк бербейт;

- жарандык коомдун ишенбөөчүлүгүн жана сынга алуусун пайда кылат;

- укук коргоо органдарына жана сотторго карата жарандардын ишенбөөчүлүгүн пайда кылат”,-деп айтылат маалыматта.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) институнун аймактык өкүлчүлүктөрүнүн кызматкерлери 2023-жылдын 9-апрелинде Нарын, Баткен, Ош, Талас жана Чүй областтарынын жергиликтүү кеңештеринин депутаттарын шайлоого мониторинг кылышты.

Шайлоо белгиленген баардык областтардагы бир нече шайлоо участокторунда күн бою добуш берүүнүн жүрүшү байкоого алынды.

Белгилей кетсек, ыйгарым укуктардын мөөнөтү аяктаганга байланыштуу Нарын, Баткен, Ош, Талас жана Чүй областтарынын жергиликтүү кеңештеринин депутаттарына шайлоо өткөрүлдү.  

Ошондой эле алгачкы жолу депутаттарды шайлоодо Баткен районунун Самаркандек, Ак-Сай  жана Ак-Татыр аймактарында электрондук добуш берүү пилоттук режимде сынактан өткөрүлдү.

Кечээ, 5-апрелде Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институнун кызматкерлери Жогорку сотто 13 жаштагы кызды зордуктоо боюнча кылмыш иши каралган процесске мониторинг кылышты.

Жыйын жабык режимде өткөрүлдү. Жабырлануучу тараптын оозеки кайрылуусунан кийин Акыйкатчы институнун жана ЖМК өкүлдөрүнө өкүмдү угузуу учурунда сотко катышууга уруксат беришти.

Баардыгы болуп сот жыйынына 30дай адам катышты.

Жогорку соттун 2023-жылдын 5-апрелиндеги токтому менен айыпталуучу К. Д. А.га карата кылмыш иштери боюнча соттук коллегиянын өкүмү жана Бишкек шаардык сотундагы 2023-жылдын 12-январындагы жосундар боюнча иш өзгөртүлүп, калган бөлүктөр өзгөрүүсүз калды.

Сот К. Д. А.ны 7 жыл 6 айга эркинен ажыратты, ошондой эле ал 3 жылга чейин кызмат ээлөө же кайсы бир ишмердүүлүк менен алектенүү укугунан (буга чейин, экинчи инстанциянын чечими менен ал 6 жылга эркинен ажыратылган) чектелди.

Мындай жол менен Жогору сот формалдуу түрдө жазаны каттаалдатты, бирок жыйынтыгында өкүм биринчи инстациянын чечимине караганда сезилерлик жеңилирээк болуп калды.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматова сот бийлигинин эң жогорку органынын чечимине өкүнгөнүн айтты. Белгилей кетсек, Акыйкатчы  бул иш башталгандан бери эле көзөмөлгө алып келген.

“Милициянын жоопкерчилигин жумшартуу - сексуалдык мүнөздөгү кылмыштардын курмандыгы болгон балдар менен аялдардын бетине ачык эле түкүрүү болду жана баардык зордукчуларга колдоо белгиси болду. Биз өлкөдө зомбулуктун кайсы гана түрүнөн болбосун балдар менен аялдарды коргоо мамлекеттик системасы калыптанбаганын көрүп жатабыз. Бийликтин баардык бутактары жана көзөмөл органдары зордукчулардын күнөөсүн кайра квалификациялоо жана жумшартуу, курмандыкты каралап, зордукчуларга жоопкерчиликтен качууга көмөктөшкөн, бул аракети менен коомчулукта зомбулуктун өсүшүнө жол ачкан тажрыйбаларга өзгөчө көңүл бурууга милдеттүү”,-деп баса белгиледи Атыр Абдрахматова.