Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова Юстиция министрлигине караштуу Жазаларды аткаруу кызматынын жетекчилигин Кемпирабад иши боюнча тергелип, учурда абакта кармалып жаткан Асия Сасыкбаеванын кармоо шарттарын жакшыртууга чакырды.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсмен) аппаратынын кызматкери Юстиция министрлигине караштуу Жазаларды аткаруу кызматынын № 21 мекемесинде камакта жаткан Асия Сасыкбаевага жолуккан.

Маектешүү маалында ал мекеменин кызматкерлерине даттанган жок, бирок кармоо шарттары тууралуу токтолуп, камерада сыз, нымдуу болуп жатканын белгиледи. Ден соолугунун абалы канааттандырарлык, психологиялык абалы жакшы экенин, баардык дары-дармектерди өз маалында алып келип жатышканын,башка шарттар боюнча арызы жок экенин айтты.

Асия Сасыкбаева КРнын Акыйкатчысына камкордугу жана көңүл бурганы үчүн ыраазычылык билдирди.

Фото: kaktus.media

КРнын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова мамлекеттик органдарды буга чейин Ирак менен Сириядагы согуш жүрүп жаткан аймактардан кайтарылып келинген балдарды жана аялдарды (КРнын жарандары) социалдаштыруу боюнча маселелерде биргелешип иштөөгө чакырды.

Буга чейин Акыйкатчы институту UNICEF Kyrgyzstanдын колдоосу менен Ирактагы жана Сириядагы согуш жүрүп жаткан аймактардан кайтып келген балдардын укуктарынын сакталышы боюнча мониторинг жүргүзгөн.

Негизинен, мониторингде балдардын билим алууга, социалдык жана медициналык камсыздоого карата мүмкүнчүлүктөрүнүн болушу, ошондой эле коомдогу социалдашуусуна башкы көңүл бурулган.

Согуш аймактарынын репатриация болгондон кийин балдар менен аялдарга тынч коомдо социалдык адаптанцияланыш үчүн колдоо зарыл эле.

Акыйкатчы институту Ирак менен Сириядан кайтып келишкен КРнын жарандарына зарыл болгон көмөктү көрсөтүү боюнча өз ара аракеттенишүү механизмдерин талкуулаш үчүн мамлекеттик органдардын өкүлдөрүнө аянтча түзүп берген.

Атыр Абдрахматова балдардын жана аялдардын эркиндик, билим алуу жана медицина боюнча укуктарынын сакталышынын маанилүү экендигин белгиледи.

КРнын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова прокуратура органдарынан интернат тибиндеги балдар мекемелериндеги балдардын укуктарынын бузулушуна көңүл бөлүүнү жана аларга карата чараларды кабыл алууну талап кылды.

Буга чейин прокуратура органдарына 11 мамлекеттик интернат тибиндеги балдар мекемелериндеги мониторингдин жыйынтыктары боюнча жыйынтыктар жана сунуштар берилген.

Эскерте кетсек, Бишкекте КРнын Жогорку Кеңештин депутаттары, мамлекеттик органдардын, эл аралык уюмдардын, КРнын Башкы прокуратурасынын, КРнын Жогорку соттунун, өкмөттүк эмес уюмдардын өкүлдөрү жана жана көз карандысыз эксперттер интернат тибиндеги балдар мекемелериндеги балдардын укуктарынын сакталышы боюнча мониторингдин жыйынтыгын талкуулашты.

Омбудсмен институту “Балдардын укуктарын коргоо лигасы” коомдук фонду жана КРдагы ЮНИСЕФтин техникалык жана каржылык колдоосу менен биргеликте интернат тибиндеги 11 мамлекеттик балдар мекемесиндеги балдардын укуктарынын сакталышы боюнча мониторингди жыйынтыктады.

2022-жылдын 1-сентябрынан 2023-жылдын 15-январына чейин жүргүзүлгөн мониторинг  балдарды үй-бүлөсүнөн ажыратууну алдын алуу, интернат тибиндеги балдар мекемелерине балдарды жөнөтүү жана турмуштук кыйын жагдайда үй-бүлөнү колдоого жооптуу болгон мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын аракеттери же болбосо аракетсиздигин кароо менен бааланды. 

Үй-бүлөлүк чөйрөдөгү (үй-бүлөдө жашоо жана тарбиялануу укугу) баланын укугу эл аралык стандарттар менен да, Конституция менен да жана КРнын улуттук мыйзамдары менен да бекитилген.

Кыргызстанда үй-бүлөлүк чөйрөдөгү баланын укуктарын камсыздоо боюнча эл аралык милдеттемелерди ишке ашырыш үчүн ата-энесинин багуусунан ажыраган балдарды коргоо боюнча бир катар нормативдик-укуктук актылар кабыл алынган, балдар мекемелериндеги балдардын санын  азайтуу боюнча чаралар жана камкорчулуктун альтернативдүү формаларынын түзүмү аныкталган.

Балдарды коргоо тармагындагы нормативдик укутук актылар балдарды интернат тибиндеги балдар мекемелерине жайгаштыруу эң акыркы чара катары колдонулушу керектигин жана балдарды коргоо боюнча атайын дайындалган органдын бүтүмүнө негизделген соттун чечими менен гана ишке ашырларын түз көрсөтүп турат.

Бирок мониторингдин жыйынтыктары бул норма мамлекеттик органдар тарабынан дайыма эле аткарылбай турганын, анан калса жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары калк менен профилактикалык иштерди жетиштүү деңгээлде жүргүзбөгөнүн жана турмуштук кыйын кырдаалда калган үй-бүлөлөргө жетишерлик көмөк көрсөтүлбөгөнүн көрсөттү (“Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары калкка даректүү социалдык коргоону, аз камсыз болгон үй-бүлөлөргө социалдык коргоону ишке ашырат”).

Мониторингдин жыйынтыгы менен Кыргызстанда 10 жылда интернат тибиндеги балдар мекемелеринин саны буга чейин КРнын өкмөтү тарабынан  аларды трансформациялоо жана оптимизациялоо жөнүндө чечим кабыл алынганына карабай көбөйгөнү аныкталды.

Эгерде 2012-жылы менчиктин баардык формалары боюнча интернат тибиндеги балдар мекемелеринин саны 117 даана болсо, 2022-жылы алардын саны 133 болуп, балдардын саны 10 800 болгон. Ошол эле маалда жалпы балдардын эсеби менен алганда 5 пайыз гана бала жетим болсо, 95 пайыз баланын ата-энеси же алардын бирөө бар.

Бул жагдай өзгөчө тынчсызданууну пайда кылат. 

Анан калса, мониторинг маалында республикада интернат тибиндеги балдар мекемелерин трансформация/оптимизациялоо жана аларда балдардын саны Бириккен улуттар уюмунун балдардын укуктары жөнүндө конвенциясынын алкагындагы иштеп жаткан милдеттемелерине карабай КРнын өкмөтү кабыл алган № 813 “2013-2018-жылдарда КРда интернат тибиндеги балдар мекемелерин башкарууну жана каржылоону оптимизациялоо жөнүндөгү” токтомун, Балдар жөнүндө кодекстин жобосун аткаруу боюнча саясаты жүргүзүлбөгөнү аныкталды.

Аталган токтомду ишке ашыруу КРнын Өкмөтү менен Европа биримдигинин ортосундагы “Социалдык коргоо жана мамлекеттик каржыны башкаруу-Кыргызстан”  тармактык саясатты колдоо программасындагы өзгөчө шарт болуп саналат.

Аталган токтомго ылайык, өкмөт 15 интернат тибиндеги балдар мекемелеринде трансформация жана оптимизация кылуусу керек болчу.

Бирок 2022-жылдагы мониторинг мезгилинде КРнын Билим берүү жана илим министрлигинин жана КРнын Саламаттык сактоо министрлигинин каршылыктарынын, атайын ыйгарым укуктуу түзүмдөрдүн инертүүлүгүнүн жана  баланын интернатта болуусунун негативдүү кесепеттери  үчүн чечим кабыл алган адамдардын жетишсиз чечимдеринин себептеринен улам алар оптимизация болгон жок.

Акыйкатчы КР Атыр Абдрахматова тиешелүү мамлекеттик органдардан мыйзамдын аткарылышын-мониторингдин жыйынтыгы менен аныкталган укук бузуулар боюнча чараларды кабыл алууну талап кылды.

“Биз интернат мекемелеринен балдарга карата зомбулук жөнүндө кабарлар эмдигиче  келип жатканын көрүүдөбүз. Тилекке каршы, өлүм менен аяктаган учурлар дагы бар. Жана биз прокуратура органдары менен соттор буга окшогон иштерди акыркы аягына чейин жеткирбегенин дагы көрүп жатабыз. Жана баланын артында эч ким турбаса, ал эч кимге кереги жок болуп калып жатат. “Бала каза таап калдыбы, каза тааптыр” болуп калат экен. Аны система дагы унутуп калууда”,-деген пикирин айтты Атыр Абдрахматова.

Ал ошондой эле мамлекеттик интернат тибиндеги балдар мекемелеринин айрымдары Акыйкатчы институнун кызматкерлерин киргизүүгө даяр эмес болгондуктарын белгилеп өттү.

“Өзүнүн жасагандарына ишенимдүү болгон ар бир адам кандай гана болбосун текшерүүгө ачык болот деп ойлойм. Эгерде ачык эмес болсо демек жашырып жаткан бир нерсе бар”,-деп эсептейт Абдрахматова.

ЮНИСЕФтин балдар боюнча адиси Сильви Хилл кризистик жагдайларда балдарды камкорчу үй-бүлөргө берүү биринчи кезекте сунушталарын белгилеп кетти.

“Бул бала же балдар багып алган үй-бүлөнүн камкордугунда экенин билүү жана баланын үй-бүлөсү менен көп маселелерди чечүүдөгү эң оптималдуу ыкма. Баланы багып алган үй-бүлөлөрдүн саны жетишерлик көбөйдү, бирок муктаждыкты канааттандырыш үчүн мындан дагы көп керек”,-деп белгиледи ал.

“Балдардын укуктарын коргоо боюнча” коомдук фондусунан Назгуль Турдубекова белгилегендей, мониторингдин жыйынтыгы менен дагы бир жагдай аныкталды: адистештирилген интернаттарда балдардын диагноздорун кайра карап чыгышпайт, ошондуктан алар жылдар бою бул мекемелерде калышат.

“Бир ирет балага коюлган аны атайын балдар мекемесине киргизүү жөнүндөгү диагноз жалпы билим берүүчү массалык мектепке кайтып келүүсүнө мүмкүндүк бербейт,ошондуктан диагноздор кайра каралбайт, балдар жылдар бою мекемеде калышат”,-деп айтты ал.

Турдубекова ошондой эле көпчүлүк балдар интернаттарда соттун чечими боюнча эмес, алардын ата-энесинин арызы боюнча кабыл алынып жатышканына көңүл бурду.  

«Мекемелерде 2 412 тарбиялануучу бар болсо, мындай үй-бүлөнүн балдарынын саны - 977 (40 пайыз). Мекемелердеги 653 (27 пайыз) баланын бирден ата-энеси бар. 171 бала (7,13 пайыз) балдар мекемелеринде ата-энелери жазган азырдын негизинде тарбияланууда. Болгону 35 бала (1,5 пайыз) гана жетим болуп эсептелет, демек бул деген сөз кыйын турмуштук жагдайда калган үй-бүлөлөр менен балдарга кызматтар тарабынан өз маалында колдоо көрсөтүлсө, баардык балдар куткарылып жана үй-бүлөлүк чөйрөдө калат эле деген сөз.Тилекке каршы, биздин өлкөдө балдарды коргоо боюнча социалдык жумушчулар дагы, үй-бүлөнү колдоо боюнча кызматтар дагы жок”,-деп мониторингдин жыйынтыгы боюнча маалыматтарды бөлүштү Турдубекова.

Депутат Венера Раимбачаева мамлекеттик органдар интернат тибиндеги балдар мекемелеринде балдардын укуктарын коргош керек деп белгиледи.

“Бүгүнкү күндө  кыйын турмуштук жагдайлардан улам интернаттарга келип калган  мигранттардын балдарынын тагдыры маанилүү маселе болуп турат. Ар бир министрлик мындай балдардын укуктарын камсыздоо боюнча өз иштерин аткарууга тийиш”,-деп билдирди депутат.

Тегерек столдун жыйынтыгы менен прокуратура органдарына интернат тибиндеги мамлекеттик 11 мекемеде жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгы боюнча жыйынтыктар жана сунуштар берилди.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова Бишкек шаарынын Биринчи май райондук прокуратурасынан мыйзамдын талабын аткарууну жана жана Башкы прокуратуранын өрттөнүп кеткен эски имаратында жашы жете элек кызды зордуктоо боюнча ишти алып барып жаткан тергөөчүнүн аракетине баа берүүнү талап кылат.

Эскерте кетсек, буга чейин Омбудсмен институна-кыздын чоң атасы-Аламүдүн районунун жашоочусу Б. М. аттуу жаран кайрылган.

Арыз берүүчү билдиргендей, 2021-жылы августта Алтынбек аттуу жигит TikTok социалдык тармагына видео тартабыз деп небересин алдап, Башкы прокуратуранын мурдагы имаратына ээрчитип барган жана бир нече ирет зордуктаган, анын натыйжасында кыз кош бойлуу болуп, 2022-жылы эркек балалуу болгон.

Кыздын чоң атасы 23-ноябрда Биринчи май райондук ички иштер башкармалыгына арыз берип, анын негизинде КРнын Кылмыш кодексинин 161-беренесине ылайык кылмыш иши козголгон.

Бирок Биринчи май райондук ички иштер башкармалыгынын тергөөчүсү А. Э. 2022-жылы эле баланын атасы ким экенин аныктай турган ДНК экспертизасы жүргүзүлгөнгө чейин дегенди негиз кылып ишти кароону токтоткон. Ошол эле маалда ДНК тест бала бир жашка толгондо аткарылышы керек деп дайындаган.

Жабырлануучу тараптын чечимге нааразылыгына карабай кылмыш иши кайра козголгон эмес.

Баланы кыздын чоң энеси багып жатат. Зомбулуктан кийин жабыралануучу мектепке бара албай калган.

Кыздын чоң атасы маалымдагандай, бир жыл күтүшкөндөн кийин, тергөөчү талап кылгандай аталыкты аныктай турган ДНК тест Россия Федерециясында жүргүзүлгөн, анын натыйжасында баланын атасы Алтынбек экени белгилүү болгон. Буга карабай тергөөчү А. Э. эч негизсиз эле 600 долларга бааланган ДНК тестти Казакстандан өткөрүүнү  талап кылган. 

Белгилей кетсек, баланын атасы ким экенин ал тургай эрте кош бойлуулук маалында дагы аныктай турган заманбап ыкмалар бар.

Ошол кезде 13 жаштагы кызды зордуктоого шектүү жаран эмдигиче кармала элек. Ал эки жылдан ашык убакыттан бери эркиндикте жүрөт.

Буга байланыштуу Акыйкатчы институту Биринчи май райондук прокуратурасына кайрылып,  Биринчи май райондук ички иштер башкармалыгынын тергөөчүсүнүн аракетине баа берүүнү, ошондой эле анын кошумча ДНК тест жүргүзүү талабынын мыйзамдуулугун текшерүүнү талап кылды.

Омбудсмен Атыр Абдрахматова: “Өкмөттүк эмес уюмдардын эксперттери жана адвокаттар менен биргеликте зомбулуктан жабыр тарткан ар бир аялдын жана балдардын кызыкчылыктарын баардык баскычта коргойбуз, бул мамлекеттик системаны ар бири үчүн натыйжалуу жана жеткиликтүү кылууга алып келиш керек” 

Акыйкатчы институту балдарга жана аялдарга карата зомбулук жана укук бузуулардын саны жогору болуп жатканын белгилейт. Жыл сайын өлкөнүн башкы укук коргоочусуна 200дөн ашык ушундай маанидеги  кайрылуулар келип түшөт. Ошол эле маалда бул эсеп маселени толук чагылдырбайт, анткени мындай иштерге жооптуу мамлекеттик органдардан коргоо ала албай Акыйкатчынын колдоосунан адилеттикке жетерине ишенип келгендердин саны эле ушунча.

Акыйкатчы институтуна келген даттанууларды, ошондой эле ЖМКлар менен социалдык тармактардагы кабарларды анализдей келгенде, азыр иштеп жаткан мындай иштердин механизмдери баардык эле учурда натыйжалуу эместигин жана баардык эле учурда жабыркагандардын укуктарын калыбына келтире албасын көрсөтүп турат.

Баардык жоопкер органдардын жалпы биргелешкен ишин уюштурууда дагы деле болсо жетишсиз жактар бар. Ал эми көз карандысыз изилдөөлөр балдар менен аялдарга зомбулук жасалган учурлардын 60 пайыздан ашыгы ачыкка чыкпай каларын, анткени жабыркагандар кайда кайрыларын билбегенин, коркконун жана эң эле начары- мамлекеттик органдарга (милиция, прокуратура, сот) жана адвокаттарга ишенбегенин көрсөтүп турат.

Ошондуктан Акыйкатчы  Атыр Абдрахматова институттун ишмердигинде жаңы багытты ишке киргизет-өкмөттүк эмес уюмдар менен биргеликте бул  процесске зомбулуктун кайсы түрүнөн болбосун коргоону камсыздоого жооптуу болгон бүт мамлекеттик органдарды тартуу менен аялдарга жана балдарга карата зомбулук болсо анын баардык баардык баскычтарында коштоп барат.

“Демилгенин максаты-биргелешкен аракеттер менен мурда тиешелүү коргоо ала албаган конкреттүү аялга, конкреттүү балага көмөк берип, зомбулуктун курмандыгы мындай жагдайда жалгыз калбаш үчүн ведомстволор аралык аракеттерди күчтөндүрүү. Өкмөттүк эмес уюмдардын, адвокаттардын биргелешип иш алып баруусунан  түзүлгөн Акыйкатчы институнун ишиндеги жаңы багыт юридикалык көмөк берүү, жабыркагандар үчүн социалдык, психологиялык жардамга, ал тургай баш калкалоочу жай таап берүүгө багыттоо боюнча механизмдерди камтыйт. Мындай жол менен биз мамлекеттик системада жабырлануучуну коргоо натыйжалуу жана жеткиликтүү болусуна мүмкүндүк түзөбүз”,-деп белгиледи Атыр Абдрахматова.

Акыйкатчынын айтымында, айрым мамлекеттик кызматкерлердин өз милдеттерин туура аткарбагынан улам, алардын адам укуктарынын баалуулуктарын карманбаганынан улам же болбосо тиешелүү экспертизаларды жана алгачкы далилдерди топтоодо чараларды өз убагында  жүргүзбөгөндүктөрүнөн улам мамлекеттик система аялдар менен балдарга карата зомбулуктун үрөй учурган учурларында ийкемдүү болбой калышына алып келүүдө.

Анын кесепетинен жабыркагандар мамлекеттик түзүмдөрдүн эшигин каккылап, тиешелүү көмөк ала алышпай, ал тургай кээде тескерисинче күнөөлөө менен орой мамилеге кабылып жатышат. Укук коргоо органдарынын айрым кызматкерлери жабырлануучуну айып коюудан баш тарттырууга аракет кылган учурлар да көп. Күзөт ордери сыяктуу укуктук инструмент боюнча дагы маселелер бар.  

Ошондуктан зомбулуктун курмандыктарын коргоо боюнча ишке кирип жаткан жаңы механизмдердин алкагында ведомстволор аралык жумушчу топтор бирдиктүү кейстерди карап чыгуудан тышкары, системалык маселелерди аныктап жана биргелешкен чечимдерди- жабыркагандарга көмөк бериш үчүн так сунуштамаларды иштеп чыкмакчы.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматова менен бизнес-омбудсмендин милдетин аткаруучу Нурлан Мусуралиев өлкөдөгү инвестициялык ишмердикти жана ишкерлик субъекттердин укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо боюнча кызматташтык жөнүндө меморандумга кол коюшту.

Кызматташтыктын алкагында эки укук коргоочу институт биргелешкен иш-аракеттерди колдонууга ниеттенишүүдө.Алар:

- ишкерлердин укуктарынын бузулушун эскертүү;

- бизнестин укуктарынын бузулушун аныктоо жана жоюу;

- Кыргызстандагы бизнес жүргүзүү чөйрөсүн күчтөндүрүү максатында позитивдүү жетишкендиктер менен өзгөрүштөрдүн туруктуулугун мониторинг кылууну ишке ашыруу;  

- зарыл болгон учурда ишкерлердин арыздарын биргелешип кароо жана алар боюнча чечим кабыл алуу; 

-  мамлекеттик жана муниципалдык органдар тарабынан ишкерлердин укуктарынын сакталышына мониторинг кылуу;

- ишкерлердин ишмердүүлүгүн жөнгө салуучу мыйзамдардын өзгөрүлүшүн анализдөө, аларды жылдыруу боюнча сунуштарды иштеп чыгуу;   

-ишкерлердин укуктары бузулган учурлар аныкталса ага жол берген тараптарды жоопкерчиликке тартуу боюнча тиешелүү актыларды багыттоо.

Эки укук коргоочу мекемелердин кызматташтыгы ар биринин мандаты менен байланышкан. Бизнес-омбудсмен 2018-жылдын декабрындагы өкмөттүн чечими менен мамлекеттик органдардын, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын жана мамлекеттик ишканалардын укукка туура келбеген аракеттеринен бизнестин кызыкчылыктарын коргоо жана Кыргыз Республикасындагы ишкер климатты жакшыртуу, коррупцияны азайтуу максатында түзүлгөн.

Өз кезегинде Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) мандаты улуттук укук коргоочу катары бир кыйла кенен жана мамлекет, мамлекеттик органдар, жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары же болбосо мамлекеттин баардык аймагындагы жана анын чегинен тышкары юрисдикциядагы кызмат адамдары тарабынан адамдардын укуктары бузулган баардык учурду коргоого багытталган.

Тараптар кызматташтыктын алкагында өлкөнүн экономикалык чөйрөсүндө жагымдуу кызыкчылыктарды түзүүдө эң мыкты жыйынтыктарга жетебиз деген ишенишет.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова Ысык-Көл областынын айымдарынын алгачкы тилектештик курултайына катышты.

Аялдардын тилектештик курултайы тууралуу Акыйкатчы төмөнкүдөй пикиринде:

“Аялдардын тилектештиги биздин коомдо абдан маанилүү. Анткени зордук-зомбулук жана ыдык көрсөтүү болобу, ар кандай укук бузуулар, аялдарга карата чектөө, кысымдар болобу тилектештик жок-ийгиликке келиш оор. Бактылуу ийгиликтүү гана айым-бактылуу ийгиликтүү коом түптөй алат деп мен терең ишенем. Мындай форумдардын аркасы менен жакшы тилектештик түптөлөт деген ойдомун”   

Ысык-Көл областында өткөн Аялдардын тилектештик курултайында айымдарга карата зордук-зомбулук, аялдардын саясий процесстерге катышуусу жана саясаттагы аларга болгон кысым, аялдардын экономикалык күчтөнүүсү жана аймактардагы саламаттыкты сактоо, экология сыяктуу  маселелер көтөрүлүп жана аларды чечүү жолдору талкууланды. Областтагы прогрессивдүү лидер айымдар бир аянтчага чогулду.

Белгилей кетсек, Аялдардын тилектештик курултайы 2022-жылы  Нарын, Чүй, Ош дубандарында өткөн. Ал эми быйыл 15-февралда Баткен, 18-февралда Жалал-Абад, 25-февралда Ысык-Көл областтарында өттү.

БИШКЕК ШААРЫ ЖАНА ЧҮЙ ОБЛУСУ БОЮНЧА МОНИТОРИНГДИН НАТЫЙЖАЛАРЫ – 2022-ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

КФ «ЧОЛПОН АЙ»

1.КР мыйзамдары

2021-жылдын октябрында КРда Укук бузуулар жөнүндө кодекс (мындан ары УБК) кабыл алынган, ага мурда Бузуулар жөнүндө кодексте, Жоруктар жөнүндө кодексте каралган жосундардын бир бөлүгү, ошондой эле Административдик жоопкерчилик жөнүндө кодексте каралган ченемдер которулган.

УБК жазалардын төмөнкүдөй түрлөрүн карайт (28-бр.):

< >эскертүү;коомдук жумуштар;айып пул;чет өлкөлүк жарандарды өлкөдөн чыгаруу;камакка алуу. 

Камакка алуу УБКдагы эӊ катаал таасир этүү чарасы болуп саналат, анткени ал адамды эркиндигинен ажыратуу менен байланышкан. Санкциясында камакка алуу сыяктуу таасир этүү чарасы болгон тогуз гана берене каралган, алардын бешөө камакка алууну башка таасир этүү чараларына альтернатива катары карайт, ал эми төрт курам абсолюттук аныкталган болуп саналат, аларга УБКнын 423-426-беренелерине ылайык укук бузуулар кирет.

УБКнын укук бузуу үчүн камакка алуу каралган беренелери:

< >70-берене. Үй-бүлөлүк зомбулук;71-берене. Убактылуу кайтаруу ордеринин шарттарын аткарбоо;126-берене. Майда бейбаштык;129-берене. Коменданттык сааттын талаптарын (шарттарын) сактабоо;193-берене. Мас абалындагы айдоочунун унаа каражатын башкаруусу, мас абалындагы же унаа каражатын башкарууга укугу жок адамга унаа каражатын башкарууну өткөрүп берүү;423-берене. Аскердик кызмат өтөө тартибин бузуу;424-берене. Ооруну симуляциялоо же денесине зыян келтирүү жолу менен аскердик кызматтын милдеттерин аткаруудан качуу; 425-берене. Кароолдук кызмат өтөө эрежелерин бузуу;426-берене. Коомдук тартипти коргоо жана коомдук коопсуздукту камсыз кылуу боюнча кызмат өтөө эрежелерин бузуу. 

Ошентип, укук бузуу үчүн камакка алуу физикалык жактарга гана колдонулат. Мыйзам чыгаруучу орган камакка алууну төмөнкүлөргө карата колдонууга тыюу салган:

< >балдар;элүү беш жаш курактан жогорку аялдар жана алтымыш жаш курактан жогорку эркектер;кош бойлуу аялдар;үч жашка чейинки балдары бар аялдар;он алты жашка чейинки курактагы баланы жалгыз тарбиялап жаткан адамдар;ден-соолугуна байланыштуу мүмкүнчүлүгү чектелген биринчи жана экинчи топтогу майыптыгы бар адамдар. 

Укук бузуу үчүн камакты өтөө жайы ИИБи тарабынан аныкталат, аскер кызматкери макамына ээ адамдар гауптвахтада кармалат. Бул ченемди ишке ашыруу максатында 2022-жылдын 7-февралында КР Министрлер Кабинетинин Токтому менен Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар (мындан ары – Тартип) бекитилген^[1].

Бул Тартипке ылайык, укук бузганы үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн ИИБлерде төмөнкүлөр түзүлөт:

< >КР ИИОлорунун камакка алынган адамдарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайлары (мындан ары – ИИОнун атайын кабыл алуу жайы);КР ИИОлорунун аймактык бөлүмдөрүнүн нөөмөт бөлүктөрүндөгү камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайлар (мындан ары – ИИОнун нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлар). 

Укук бузуу үчүн камак дайындалган укук бузуучу:

< >коомдон обочолонгон шарттарда кармалат;камакты жыныстык жана курактык белгилери боюнча бөлүп кармоону эске алуу менен өтөйт;камакты укук бузуу жасалган жер боюнча өтөйт;медициналык тейлөө саламаттык сактоо мыйзамдарына ылайык жүргүзүлөт.

• медициналык тейлөө саламаттык сактоо мыйзамдарына ылайык жүргүзүлөт.

 

 

 

 

Укук бузуу үчүн камакка алынган адамды камакка киргизүү учурунда: Адамдарды эсепке алуу журналына каттоо жүргүзүлүп, алардын камактагы мезгили көрсөтүлөт; Ден-соолугунун абалы сурамжыланат; Адамда оорунун белгилери болгон учурда, саламаттык сактоо органдарына билдирилет, ал эми зарыл учурда медициналык тез жардам бригадасы менен тиешелүү дарылоо мекемесине жөнөтүлөт; ИИОнун атайын кабыл алуу жайында же ИИОнун нөөмөт бөлүгүндөгү жайда кармоонун жүрүшүндө адамда денесинин жабыркоосу же өлүм байкалса, кечиктирилбестен медициналык тез жардам чакырылат, прокуратура органдарына, КАУБдун (Кыйноолордун алдын алуу улуттук борборунун) жана КР Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) өкүлдөрүнө кабарланат..

 

Укук бузуу үчүн камакка алынган адамдар төмөнкүлөргө укуктуу:

< >азыктанууну жана материалдык-тиричиликтик камсыздоону аныкталган ченемдер боюнча алууга;уктоочу жайга ээ болууга;анын жайгашкан орду жөнүндө туугандарына, иштеген, окуган жеринин администрациясына билдирүүгө;юридикалык жардамдан пайдаланууга;ички иштер чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын аймактык бөлүмүнүн жетекчилиги аркылуу арыздарды жана даттанууларды берүүгө;гезиттерди жана журналдарды окууга;өзүнүн мезгилге ылайык кийимин колдонууга;узундугу 50 см ден ашпаган сүлгү колдонууга;Биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмегинде аныкталган биринчи зарылдыктагы буюмдарды жана азыктарды алууга;сутканын күндүзгү бөлүгүндө 3 сааттан кем эмес узактыкта күн сайын сейилдөөгө;табигый муктаждыктарын талабы боюнча, ИИОнун кызматкеринин коштоосунда канааттандырууга. 

 

1.Жалпы маалыматтар

 

 

2022-жылдын май-июнь айлары мезгилинде Бишкек шаарынын жана Чүй облусунун ИИОлорунун нөөмөт бөлүктөрүндөгү 12 укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайга жана 1 кабыл алып-бөлүштүргүчкө барылды:

< >Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи;Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи;Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи;Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи;Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи;Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи;Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи;Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи;Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи;Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи;Чүй облусунун Москва районунун ИИБи;Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи;Бишкек ш. ИИББинин кабыл алып-бөлүштүргүчү.Баруулардын натыйжалары боюнча укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо жайларын байкоонун 11 картасы, жетекчилик үчүн 13 сурамжылагыч, баруу учурунда ошол жерде болгон камак өтөп жаткандар үчүн 17 сурамжылагыч толтурулду.

 

 

3.Камакка алынган адамдарды кармоо жайларынын абалы:

 

 

 

3.1.Камакка киргизүү

 

Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар камакка алынгандарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайлары жана нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлар ички иштер чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын жетекчисинин чечими менен түзүлөт жана жоюлат деп аныктайт.

ИИОлорго баруу учурунда бул маселеге көӊүл бурулду. Мисалы, сурамжылоонун натыйжалары 10 мекемеде нөөмөт бөлүктөрүндө укук бузуу үчүн камакка алынган жайларды түзүү жөнүндө жетекчинин жетекчиси жок экенин көрсөттү. Чүй облусунун Кемин районунун ИИБинде гана ИИБнин башчысынын 2022-жылдагы 6-мартындагы «УКИнин нөөмөт бөлүгүндө жай түзүү жөнүндө» буйругу бар, ушундай эле чечим Бишкек ш. ИИББинин кабыл алып-бөлүштүргүчүндө бар.

 

Барууларга камтылган бардык ИИБлер нөөмөт бөлүктөрүндөгү укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоо үчүн жайларга адамдар соттун камак жөнүндө чечими болгон учурда гана кабыл алынарын белгилешти. Тартипке ылайык, камакка алынган адамдар камакка алынган адамдарды эсепке алуу журналына катталууга жатат, анда алардын болгон убактысы да катталат. Баруулардын натыйжалары мониторингге камтылган 9 мекемеде журнал бар экенин жана анын толтурулушу талаптарга туура келерин көрсөттү. Ошол эле учурда Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБинде журнал бар, бирок анын толтурулушу белгиленген талаптарга туура келбейт, ал эми эки ИИОдо – Бишкек ш. Ленин райондук ИИБне жана Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБне баруу учурунда мындай журнал болгон жок.

 

 

Мониторчунун отчётунан: «Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи: кызмат адамдары КР Министрлер Кабинетинин № 55 Токтомуна ылайык бир да документ көрсөтүшкөн жок. Журнал одоно каталар менен толтурулган, жеке кароо жүргүзүүнүн баштапкы протоколдору, соттун чечимдери жок …».

 

Тартип каттоо журналы менен бирге, камакка алынган адамдардын эсептик алфавиттик картотекасы кагазда же электрондук түрдө түзүлөт деп аныктайт. Бирок, баруу учурунда 11 ИИОдо алфавиттик картотека жок экени аныкталды. Ал Бишкек ш. кабыл алып-бөлүштүргүчүндө гана бар.

 

Тартипте камакка алынган адамдарды кармоо үчүн атайын кабыл алуу жайларына жана нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайларга адамдар саламаттык сактоо чөйрөсүндөгү ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдын аймактык бөлүмдөрүнөн алынган медициналык кароо жүргүзүү формасы же медициналык күбөлөндүрүү жөнүндө маалымкат болгон учурда гана кабыл алынат деп аныкталган. Мониторингдин натыйжалары 4 мекемеде мындай медициналык документ жок экенин көрсөттү.

 

Ошондой эле, атайын кабыл алуу жайына же нөөмөт бөлүгүндөгү жайга киргизүүнүн алдында укук бузуу үчүн камакка алынган адамга карата жеке кароо жүргүзүлөт. Бирок, баруулардын натыйжалары жеке кароо жүргүзүүнүн баштапкы протоколдору 10 мекемеде жок экенин жана Бишкек ш. ИИББнин кабыл алып-бөлүштүргүчүндө гана бар экенин көрсөттү.

 

Мониторчунун отчётунан: «Шаар боюнча бардык ИИБдерде бирдей көрүнүш. 15-май, 2022-жылдан бери соттун чечими менен камакка алынган адамдар Бишкек ш. ИИББинин Кабыл алгыч-бөлүштүргүчүнө жеткирилет. Баштапкы жеткирилген адамдар сотто каралганга чейин нөөмөт бөлүгүндөгү жайда процедуралар таризделбестен болушат. Медициналык маалымкат, жеке кароонун баштапкы протоколу укук бузуучуну кармаган кызматкер тарабынан таризделет. Эгер кармалган адамды бир нече убакытка кармап туруу зарылдыгы болсо, анда талаптагыдай түрдө таризделбестен камакка киргизилип, аны жеткирген адам алып кеткенге чейин болот».

 

3.2.Камералардын абалы

 

Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар атайын кабыл алуу жайларынын жана ИИОлордун нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайлардын жабдылышына талаптарды аныктайт, анын ичинде төмөнкүлөр болууга тийиш:

< >Бөлүп кармоо үчүн (жыныс белгиси, ден-соолугунун абалы боюнча) үчтөн кем эмес жайдын болушу;Ар бир өзүнчө жайдын аянты 6 м² кем эмес;Ар бир жайда вентиляциянын, жылытуунун, сигнализациянын жана видеокөзөмөл камераларынын болушу;Электрдин же энергиянын альтернативдик булактарынын (генераторлор, күн батареялары) жардамы менен сутканын караӊгы бөлүгү башталгандан толук таӊ атканга чейин жарыктандыруунун болушу;Жайлардагы температура +18 ℃тан төмөн эмес болууга тийиш;Ар бир жайда металл керебеттер же сөрүлөр (жыгач керебеттер) болуп, алардын негизи жерпай менен бекем бириктирилген болушу. Санитардык аянттын ченеми бир адамга 3,25 кв. м өлчөмдө.Төшөнчү-жууркандардын болушу;Ошондой эле Тартип дубалдардын, терезе оюктарынын жана эшиктердин өлчөмүнө жана жабдылышына талаптарды аныктайт.Ошентип, мониторингдин натыйжалары бардык эле жайлар талаптарга ылайык жабдылбаганын көрсөттү. Мисалы, бардык эле ИИОлордо жыныс белгиси жана ден-соолугунун абалы боюнча бөлүп кармоо үчүн үчтөн жайдын жоктугун көрсөттү. Болгон жайлардагы терезелердин өлчөмү 4 мекемеде гана стандарттарга жооп берет. Эки мекемеде металл керебет да, сөрү да жок. Беш мекемеде вентиляция жок, төртөөндө видеокөзөмөл камералары жок.

 

 

Тартипке ылайык, атайын кабыл алуу жайларында жана ИИОлордун аймактык бөлүмдөрүнүн нөөмөт бөлүктөрүндө стенд жабдылат, ага камакка алынган адамдардын укуктарына жана милдеттерине тийиштүү маалыматтык материалдар мамлекеттик жана расмий тилдерде жайгаштырылат. Стендде Кыргыз Республикасынын Конституциясынан, мыйзамдарынан, ошондой эле Тартиптен үзүндүлөр жайгаштырылышы мүмкүн. Аталган материалдар адамдар алар менен эркин тааныша алгандай кылып жайгаштырылат.

 

Мониторчунун отчётунан: «Мекеменин жетекчилиги үчүн сурамжылагычка ылайык, укук бузуу үчүн камакка алынган адамдар ички тартиптин эрежелери менен тергөөчү аркылуу тааныштырылат.».

 

Мониторингдин натыйжалары жогоруда айтылган маалыматтык стенд эч жерде жок экенин, Бишкек ш. ИИББинин Кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө гана иштеп чыгуу процессинде экенин көрсөттү (1-таблицаны караӊыз).

3.Диний керектөөлөрдүн камсыздалышы

 

 

ИИОлордун атайын кабыл алуу жайларын же нөөмөт бөлүктөрүндөгү жайларды мониторлоо учурунда укук бузуу үчүн камакты өтөп жаткан бардыгы 17 адам сурамжыланды, анын ичинен 12 адам ИИБлерде жана 5 адам Бишкек ш. кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө. Сурамжыланган адамдардын 14ү эркек жана 3өө аял, бардыгы КРнын жарандары болуп саналышат. Улуттук таандыктыгы жөнүндө сураганда, 8 адам «кыргыз», 3 «дунган», 1 «башкыр», 1 «орус», 1 «түрк» деп көрсөтүштү жана 3 адам көрсөткөн жок. Диний ишеними жөнүндө суроого сурамжылангандардын 9у «ислам динин» карманарын жана бир адам «христиан» экенин көрсөттү.

 

3.3.Тамактандыруу

 

Камакты өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар камакка алынган адамдар азык алууга укуктуу экенин аныктайт. Камакка алынган адамдарга КР Өкмөтүнүн Токтому^[1] менен бекитилген ченем боюнча күн сайын ысык тамак берилет. Камакка алынган адамдарды ысык тамак менен камсыз кылуу үчүн ИИО коомдук тамактануу түйүндөрү (ашкана, кафе ж.б.) менен тамак даярдоо жөнүндө келишим түзө алышат.

 

Тартип да, КР Өкмөтүнүн жогорудагы Токтому камакка алынган адамдарды диний түшүнүктөрү боюнча азыктандыруу боюнча кандайдыр-бир талапты аныктабайт. Бирок, укук бузуу үчүн камак өтөп жаткан адамдарга диний түшүнүктөр боюнча азыктандырууга тиешелүү суроо берилген. Сурамжыланган 17 адамдын 6сы оӊ жооп берди, бир адам диний түшүнүктөр боюнча тамактануу камсыз кылынбайт деп жооп берди, дагы бири эт жебей турганын көрсөтүп, вегетариандык азык маселеси да эске алынбайт деп жооп берди.

 

Диний түшүнүктөр боюнча азыктандыруу           6, 35% 9, 53%   1, 6%   1, 6%

Камсыз кылынат   Камсыз кылынбайт   Вегетариандык азык камсыз кылынбайт Жооп беришкен эмес

 

 

 

 

 

Күнүнө берилүүчү тамактын саны боюнча, Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө жаткан 5 адам гана күнүнө 3 маал тамактанышарын, ал эми укук бузуу үчүн камакты ИИОлордун нөөмөт бөлүктөрүндө өтөп жаткан 12 адамдын 9у күнүнө 1 маал тамактанышарын белгилешти.

 

Мониторингге камтылган мекемелердин тогуз жетекчиси тамактандыруу, анын ичинде орозо учурунда, камактагылардын диний ишенимдерин эске аларын белгилешти, ошол эле учурда үчөө камсыз кылынбай турганын белгилешти.

 

3.4.Гигиена

 

Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптарга ылайык, камак өтөп жаткан адамдар аныкталган ченемдер боюнча материалдык-тиричиликтик камсыздандыруу алууга, өзүнүн мезгилге ылайык кийимин колдонууга, 50 см ден узун эмес сүлгү колдонууга, ошондой эле биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмегинде аныкталган биринчи зарылдыктагы буюмдарды алууга укуктуу. Табигый муктаждыктарды канааттандыруу адамдын талабы боюнча, ИИОнун кызматкеринин коштоосунда жүргүзүлөт.

 

Аталган Биринчи зарылдыктагы буюмдардын тизмеги туалеттик буюмдарды (атыр самын, кир самын, шампунь, тиш щетка, тиш паста, самын жана тиш щетка үчүн пластик кутулар, таракты) жанында алып жүрүүгө, сактоого, жөнөтмө, берилме менен алууга жана нак эмес эсептешүү менен сатып алууга укуктуу.

 

Гигиеналык шарттардын минималдык стандарттарга шайкештиги жөнүндө суроого сурамжыланган 17 адамдын дээрлик бардыгы туалеттик буюмдар мекеме тарабынан берилбестигин, ал эми алардын 6сы үйдөн алдырышканын билдиришти.

 

Төшөнчү буюмдар боюнча да ушундай суроо берилген. Сурамжыланган 17 адамдын 8и гана ИИО тарабынан матрац менен камсыздалганын, 4ү аларга одеяло да берилгенин, 1и гана жаздык менен да камсыздалганын белгиледи.

 

Төшөнчү буюмдар менен камсыздоо

41%

36%

5% 18%

Матрац Одеяло Жаздык Камсыздалбаган

 

 

Төрт мекемеде гана санитардык түйүндөрдүн жана жуунгучтардын канааттандырарлык абалы белгиленгенин, ал эми Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчүндө даараткананын жана жуунгучтун абалы «жакшы» деп бааланарын белгилөө зарыл (2-таблицаны караӊыз).

 

2-таблица. Санитардын түйүндөрдүн абалы

№	Жайдын аталышы	Жуунгучтун/туалеттин/суунун абалы
1.	Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи	Канааттандырарлык
2.	Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи	Канааттандырарлык эмес
3.	Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи	Канааттандырарлык эмес
4.	Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи	Канааттандырарлык
5.	Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи	Канааттандырарлык
6.	Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи	Канааттандырарлык эмес, санитардык түйүндө суу жок
7.	Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи	Канааттандырарлык
8.	Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи	Канааттандырарлык эмес
9.	Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи	Канааттандырарлык эмес, жуунгуч жок
10.	Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи	Канааттандырарлык эмес
11.	Чүй облусунун Москва районунун ИИБи	Канааттандырарлык эмес, жуунгуч жок
12.	Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи	Канааттандырарлык эмес
13.	Бишкек ш. ИИББинин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү	Жакшы

 

3.1.Диний ырымдар

 

Камак өтөө жайларынын иштөө тартиби жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптар диний сыйынуулар үчүн өзүнчө орун жабдууга байланышкан маселелерди жөнгө салбайт. Ошондуктан укук бузуу үчүн камак өтөп жаткан адамдардын бардыгы диний ырымдарды жана сыйынууларды камерада гана аткара алышат.

 

«Диний сыйынуулар үчүн орун барбы?»-деген суроого жаза өтөп жаткан 8 адам камерада сыйынышарын жана намаз окушарын белгилешти. Мекеме жетекчилеринин өздөрү камерада намаз окууга жана диний ырымдарды аткарууга тыюу салынбаганын белгилешти, бирок сыйынуу бөлмөсү түрүндөгү атайын бөлүнгөн жай каралган эмес.

 

4.ИИОлор боюнча белгиленген көйгөйлөр

 

 

4.1.Бишкек ш. Биринчи Май райондук ИИБи

 

Болгон эки камерада теӊ терезе, вентиляция жок. Бир камерада сөрү, экинчиде 50 см кеӊдиктеги темир отургучтар бар, алар керебеттин ордуна кызмат кылышат. Камералар кир, кармалгандарга төшөнчү буюмдар берилбейт.

 

 

 

 

 

 

3.1.Бишкек ш. Ленин райондук ИИБи

 

Камераларда вентиляция, видеокөзөмөл жана күзөттөгүлөрдө көзөмөл монитору жок. Ошондой эле санитардык түйүндөр жана душ кабиналары оӊдоону талап кылат.

 

 

 

3.2.Бишкек ш. Свердлов райондук ИИБи

Төшөнчү буюмдарды  - матрац, жабууларды жаӊыртуу зарыл.

 

 

 

 

3.3.Бишкек ш. Октябрь райондук ИИБи

 

Бул мекеменин жетекчилиги камакты камсыз кылуу үчүн кошумча колдоо талаптагыдай деӊгээлде бөлүнбөй жатканын белгиледи. Андан тышкары, мекемеге принтер жана ксерокопия түрүндөгү оргтехника, ошондой эле кеӊсе товарлары зарыл.

 

 

 

 

 

3.4.Чүй облусунун Аламүдүн районунун ИИБи

 

Камерада терезе жок. Жетекчилик каржылоо жетишерлик бөлүнөрүн белгиледи. Кандайдыр-бир башка муктаждыктар белгиленген жок.

3.5.Чүй облусунун Панфилов районунун ИИБи

 

Камактагылар иштин каралышына даттанышты. Азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Эӊ көйгөйлүү маселе болуп санитардык түйүндө суунун жана имаратта ичилүүчү суунун жоктугу белгиленди. Мекеме  кызматтык унаага да муктаж.

 

 

 

 

 

 

 

3.6.Чүй облусунун Жайыл районунун ИИБи

 

Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет.

 

 

 

 

 

3.7.Чүй облусунун Токмок шаарынын ИИБи

Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Белгиленген көйгөйлөрдүн негизгилери болуп ИИОнун кызматкерлерин мезгил-мезгили менен медициналык кароо, бирдиктүү форма менен камсыздоо белгиленди, форманы азыр кызматкерлер өздөрү сатып алышат. Ошондой эле мекеме кеӊсе товарларына: кагаз, калем, клей, картриджге муктаж, азыр буларды өздөрү сатып алышат.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.8.Чүй облусунун Ысык-Ата районунун ИИБи

 

Камактагыларга азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды туугандары алып келишет. Негизги көйгөйлөр катары туалеттик буюмдарга, идиш-аякка, төшөнчү буюмдарга каржылоонун жоктугу белгиленди. Ошондой эле ИИОнун кызматкерлерине кийим формасы өз учурунда берилбейт, кеӊсе товарларына жана оргтехникага – компьютерге, принтерге, ксерокопияга курч муктаждык бар.

 

 

 

3.9.Чүй облусунун Кемин районунун ИИБи

Азыктарга жана биринчи зарылдыктагы буюмдарга каржылоо жетишсиз, ошондуктан аларды камактагыларга туугандары алып келишет. Ошондой эле ИИОнун кызматкерлерине форма өз учурунда берилбейт. Иш кагаздары маселеси өзүнчө белгиленди, жетекчиликтин пикири боюнча, Өкмөттүн 2022-жылдагы 7-февралындагы № 55 Токтомун аткаруу боюнча окутуу өткөрүү, ошондой эле камакка киргизүү учурундагы Жеке кароо жүргүзүү протоколуна толуктоолорду жана өзгөртүүлөрдү киргизүү зарыл.

 

 

 

 

3.10.Чүй облусунун Москва районунун ИИБи

 

Камактагылар жактоочулар, даараткананын абалы, кондиционердин жоктугу боюнча көп даттанышат. Азыктарды жана биринчи зарылдыктагы башка буюмдарды камактагыларга туугандары алып келишет. Туалеттик буюмдарга, идиш-аякка жана төшөнчү буюмдарга каржылоо жок. Инфляциядан улам күнүнө 110 сомго

3 маал тамакты камсыз кылуу мүмкүн эмес. Андан

тышкары мекеме кеӊсе товарларына муктаж. Бул

мекемеде санитардык түйүндөр тезинен оӊдоону талап

кыларын белгилөө зарыл.

3.11.Чүй облусунун Сокулук районунун ИИБи

 

 

Азыктандырууга жана биринчи зарылдыктагы буюмдарга каржылоо жетишсиз, ошондуктан аларды камактагыларга туугандары алып келишет. Вентиляция, видеокөзөмөл жана күзөттөгүлөр үчүн көзөмөл мониторун орнотуу зарыл экени кошумча белгиленди. Ошондой эле санитардык түйүндөргө оӊдоо талап кылынат.

 

 

 

3.12.Бишкек ш. ИИББнин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү

 

Бул мекеменин жетекчилигинин жалгыз сунушу – кондиционер орнотуу.

 

4.Жалпы корутунду жана сунуштар

Мониторингдин натыйжалары дээрлик бардык ИИО мекемелери капиталдык оӊдоого муктаж экенин көрсөттү. Камераларды оӊдоо жана алардын абалын Камак өтөө жайларынын иштөө тартибине жана укук бузуу үчүн камакка алынган адамдарды кармоого болгон талаптарга шайкештикке келтирүү үчүн жетишерлик деңгээлде каржылоо бөлүү зарыл.

Азыктандыруу менен камсыздоо маселеси боюнча ар кандай практика белгиленди, мекеме жетекчилери бир күнгө бөлүнгөн 110 сомго камакка алынган адамдарды 3 маал тамак менен камсыздоого мүмкүн эместигин белгилешет. Туугандарынын колдоосу болбогон учурда камактагы адамдар бир жолку тамактануу менен калышат.

Санитардык түйүндөр, анын ичинде жуунгучтар, дааратканалар, ошондой эле суу менен камсыздоо маселелери курч көйгөй боюнча калууда. Бул маселе боюнча көптөгөн ИИО мекемелеринде капиталдык оӊдоо талап кылынат. Бул жайларды тазалоо маселеси курч турат, анткени ИИОлордо тазалоого өзүнчө штаттык бирдик жок.

Дин эркиндигин камсыз кылуу маселеси ИИО мекемелеринин ички жоболорунда жөнгө салынбайт. Диний түшүнүктөр боюнча азыктандыруу маселеси боюнча, балким, камактагы адам үчүн кичирээк анкетаны киргизүү керек, ага айрым азыктарга аллергия маселесин кошууга болот. Төшөнчү жана дааратканага керектелчү буюмдар менен камсыз кылуу да кошумча каржылоону талап кылат.

Мониторингдин натыйжалары ИИО мекемелерин талаптагыдай иштөө үчүн оргтехникалар жана кеӊсе товарлары менен чыӊдоо зарылдыгын да көрсөттү. ИИОнун жайларында видеокөзөмөл жана сигнализация, ошондой нөөмөткерлер жана күзөтчүлөр үчүн көзөмөл мониторлорун орнотуу үчүн өзүнчө каражат бөлүү зарыл.

Мониторингге камтылган 13 мекеменин ичинен стандарттарга жооп берген жалгыз мекеме болуп Бишкек ш. ИИББнин кабыл алгыч-бөлүштүргүчү саналат, бирок ал Бишкек шаарынын райондук ИИБлеринен гана камактагыларды кабыл алат. Чүй облусунун башка мекемелери камак өтөөнү өз алдындча камсыз кылышат.

Түзүмү

1. Киришүү………………………………………………………….....…..2

2. Тышкы мониторингдин методологиясы………………………….........................................,…7
   1. Мониторинг жүргүзүүнүн максаты……..…………………..…..7
   2. Мониторингдин методдору………...……………………………..7

3. Мониторингдин жыйынтыктары……………………...................……………………12

4. Корутундулар жана сунуштоолор……………………………..........................……………23

Киришүү

Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук Башкармалыгынын колдоосу менен Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) Аппараты тарабынан пробациянын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин сактоо боюнча аймактык органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү методологиясын иштеп чыгуу боюнча мониторинг өткөрүлдү.

Эл аралык уюмдар жана көз карандысыз эксперттер^[1] тарабынан жүргүзүлүп жаткан  көптөгөн изилдөөлөр адамды эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазанын альтернативдик түрлөрүн пайдалануу зарылыгын көрсөттү. Камакта узак убакыт өткөргөн адамдардын көпчүлүгү ал жактан бошонуп чыккандан кийин баягы эле кылмыштуу жолуна кайра түшүп кетээрин аңдап түшүнүү маанилүү. Эркиндигинен ажыратуу жерлеринде да аларды кармоонун режими өзгөчө бир белгиге ээ, алар соттолгон адамдардын дүйнө таанымына жана андан аркы тагдырына терс таасирин тийгизет. Ушуга байланыштуу мамлекет сот адилеттигине тартууда айыпкерди коомдон обочолонтуу түрүндөгү жазаны пайдалануунун максатка ылайыктуулугун жана кылмыштын түрүнө жараша жазаны дайындоонун өлчөмдөштүгүн  аныктоонун так системасына ээ болушу керек.

Статистикага ылайык, бүткүл дүйнө жүзү боюнча, анын ичинде Кыргызстанда да  кылмыштардын көпчүлүгү (жасалган кылмыштардын жалпы санынан 60%дан ашыгы) менчикке каршы кылмыштар^[2] менен байланышкан. Мындай кылмыштар жумушсуздуктан, жашоо-тиричилик шартынын начарлыгынан жана билимсиздиктен улам жасалат. 2019-жылы түзүлгөн Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация Департаментинин негизги максаты пробациянын кардарларын реабилитациялоо, соттолгондорду мамлекеттик социалдык колдоо, пробациянын кардарларын оңдоо, укук бузуулардын жана кылмыштардын жасалышынын алдын алуу болуп саналат.  Көрүлүп жаткан чаралар менен пробация органдарынына коюлган негизги милдеттер өнөкөт кылмыштуулуктун деңгээлин төмөндөтүүгө багытталган. Негизинен, мурда соттолгондорду соттолгондугу болгондугунан улам ишке орноштуруу мүмкүнүлүгүнүн жоктугу жана коом менен, көпчүлүк учурларда үй-бүлө мүчөлөрү менен социалдык байланыштын үзүлүшү – кайрадан кылмыш жасоо үчүн негизги себептердин бири болуп калууда. Пробация тутумунун миссиясы – адамдарды кылмышка түздөн-түз түрткөн бул чынжырчаны үзүүдө турат.  Ошо менен бирге, пробация органынын эркиндигинен ажыратуу менен байланышпаган жазаларды аткаруу чөйрөсүндөгү функцияларынын бири - кылмыштуулукка каршы күрөшүү жана коомдо укук тартибин камсыз кылуудагы керектүү түзүүчү экендигин эсепке алуу керек.

Бүгүнкү күндөгү натыйжалуу динамика Кыргызстандын соттук-укуктук тутумунда акыркы он жылдыкта жүргүзүлүүчү реформалар адамдын негизги укуктарын коргоого жана кепилдөөгө, сот адилеттигин жана кылмыш-жаза мыйзамдарын гумандаштырууга багытталгандыгында турат. Тандалган багыттын туура экендигин көрсөткөн жагдайлардын бири болуп Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин түзүлүүсү саналат. Пробация органдарынынын ишмердүүлүгү төмөнкү нормативдик-укуктук актылар менен жөнгө салынат:

- “Пробация жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2017-жылдын 24-февралындагы №34 Мыйзамы;

- Кыргыз Республикасынын Жазык-аткаруу кодекси;

- Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза процессуалдык кодекси;

-“Кыргыз Республикасында пробация органын түзүү маселелери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2018-жылдын 31-декабрындагы №666 Токтому;

- Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаменти жөнүндө жобо;

- Пробацияны колдонуу жана кардарларды каттоого алуу тартиби;

- Пробация органдарына волонтерлорду тандоо жана алардын иштөө тартиби;

- «Укук бузуучуну коомдук иштерге тартуу жөнүндө соттун чечимин аткаруу боюнча” нускама;

- «Пробациянын кардарлары менен ишти уюштуруу жөнүндө” нускама;

-Кыргыз Республикасынын укук бузуулар жөнүндө кодекси.

         Өз кезегинде “Пробация жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 1-беренесине ылайык, коомдун жана мамлекеттин коопсуздугун камсыз кылуу, пробациянын кардарларын түзөө жана кайра социалдаштыруу үчүн шарттарды түзүү, алардын жаңы укук бузууларды жасоосун эскертүү пробациянын максаттары болуп саналат.

    Пробациянын милдеттери:

1) коомдон бөлүү менен байланышпаган кылмыш жазаларын жана жазык-укуктук таасир этүүнүн мажбурлоо чараларын кылмыш-жаза аткаруу мыйзамдарында белгиленген тартипте аткаруу;

2) жазанын түрлөрүн укук бузуулар чөйрөсүндөгү мыйзамдарда белгиленген тартипте аткаруу;

3) белгиленген мөөнөткө эркиндигинен ажыратуу түрүндөгү жазаны өтөөдөн (мындан ары -  эркидигинен ажыратуу) шарттуу-мөөнөтүнөн мурда бошотулган адамдарга, ошондой эле аларга карата жазаны пайдалануунун мөөнөтүн кийинкиге жылдыруу колдонулган  адамдарга көзөмөл жүргүзүү;

4) жүрүм-турумун түздөө, жай турмуш образынын укугун калыптандыруу;

5) пробациянын кардарынын өздүгүн изилдөө, социологиялык-психологиялык портретин түзүү;

6) пробациянын кардарларынын укуктарын, эркиндиктерин жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын камсыз кылуу;

7) пробациянын кардарын жабырлануучу менен жараштыруу;

8) пробациянын кардарынын укук бузуу жасоосунун алдын алуу;

9) социалдык жана реабилитациялык программалардын ишке ашырылуусун коордиациялоо;

10) пробациянын терс мүнөздөлгөн кардарынын пробациянын башка кардарларына терс таасирин тийгизүүсүн жокко чыгаруу;

11) пробациянын кардарларына коомдун стигмасын чыгаруу жана жеңип өтүү. 

Пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо боюнча абал жөнүндө жалпы жагдайды изилдөө максатында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Аппараты тарабынан пробация органдарына тышкы мониторинг жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган. Бул иштин негизги милдети пробациянын кардарларынын укуктарынын системдик түрдө бузулушун табуу жана аларды андан ары жоюу болуп саналат. Өз кезегинде мониторингдин жыйынтыктарынын сапаты жана объективдүүлүгү тиешелүү методологиянын болушу менен камсыздалат. Бул максаттарда  Бириккен Улуттар Уюмунун баңги заттар жана кылмыштуулук боюнча Башкармалыгынын колдоосу менен 2022-жылдын 7, 8-июнунда Пробация Департаментинин жана Акыйкатчы Аппаратынын кызматкерлери үчүн чет өлкөлөрдөгү пробация органдарынын ишин окуп үйрөнүү боюнча семинар өткөрүлдү. Анын жыйынтыгында Пробация департаменти менен Акыйкатчы Аппараты ички жана тышкы монитрингдин методологиясын иштеп чыгышты.

2022-жылдын 7, 8-июлундагы жолугушуу учурунда белгиленген методологиялар жооптуу кызматкерлер тарабынан көрсөтүлүп, жеткиликтүү иштелип чыккандан кийин, пилоттук вариант катары бекитилди.

Иштелип чыккан методологияны пилоттук түрдө ишке ашыруу максатында жумушчу топ уюштурулуп, текшерүүлөрдү жүргүзүү датасы менен орду бекитилди. Алсак, пилоттук ишти жүргүзүү үчүн Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын буйругу менен 2022-жылдын 1-августунан 12-августуна чейин Чүй, Ысык-Көл, Жалал-Абад жана Ош облустарына Акыйкатчы Аппаратынан төмөнкү кызматкерлер жиберилди:

1. Тойболотов С. М. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн инспектору;
2. Анарботоев А. Д. –эксперттик-укуктук камсыздоо секторунун эксперти;
3. Нуралы кызы О. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн инспектору
4. Малдыбаев Ж. – укук коргоо жана башка органдары тарабынан эркиндигинен ажыратуу жана чектөө жайларында адам укуктарын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарын коргоо бөлүмдүн жетектөөчү адиси.

Пробация органдарынын кардарларынын укуктарын коргоо тиешелүү профилдик бөлүмдүн компетенциясына киргендиктен, мониторинг жүргүзүү үчүн жогоруда көрсөтүлгөн кызматкерлер тандалып алынды.

Бул методология Пробация департаментинин органдарынын  кардарларынын эркиндиктерин жана укуктарын сактоо чөйрөсүндөгү ишине тышкы мониторинг жүргүзүү максаттары жана методдору жөнүндө маалыматты камтыйт. Бул методология пробациянын аймактык органдарындагы пробациянын кардарларынын санына, керектүү маалыматтарды топтоонун көлөмүнө жана тиешелүү адамдык жана финансылык ресурстар болгондо, милдеттерди бөлүштүрүү менен тышкы мониторинг жүргүзүүчү кызматкерлердин санына жүргүзүлгөн талдоону эске алуу менен иштелип чыккан.

Бул мониторингди өткөрүү зарылдыгы Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин жакынкы убакта түзүлгөнүнө байланыштуу, пробация органынын кардарларынын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо чөйрөсүндө пробация органдарынын ишинде талдоонун жоктугунан улам келип чыкты.

Кыргыз Республикасынынын Конституциясынын 109-беренесине ылайык Кыргыз Республикасында адамдын жана жарандын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталышына парламенттик контролду Акыйкатчы (Омбудсмен) жүргүзөт. «Кыргыз Республикасынын Омбудсмени (Акыйкатчысы) жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы Акыйкатчынын ага мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына, менчигинин түрүнө карабастан, ишканаларга, мекемелерге, уюмдарга, ошондой эле аскер бөлүктөрүнө тоскоолдуксуз кирүүгө; кайсы убакта болбосун кармалгандар турган жайларга, алдын ала камоо, соттолгондор жазасын өтөөчү жайларга жана мажбурлап дарылоочу жана кайра тарбиялоочу мекемелерге, психиатриялык ооруканаларга барууга, андагы адамдар менен жекеме-жеке аңгемелешүүгө, аларды кармоонун шарттары жөнүндө маалымат алууга жана алардын аталган мекемелерде болушунун мыйзамдуулугун тастыктоочу документтерди текшерүүгө; арызды же даттанууну, мыйзамдуу күчүнө кирген сот актыларынын көчүрмөлөрүн кароонун жүрүшүндө териштирүүгө тийиш болгон маселелер боюнча маалыматтарды, материалдар менен документтерди мамлекеттик органдардан, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан, ишканалардан, уюмдар менен мекемелерден, коомдук бирикмелер менен саясий партиялардан суратууга жана алууга; мамлекеттик бийлик органдарынын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын, менчигинин түрүнө карабастан, ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын алардын контролдугу астында жана аларга баш ийген ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын ишин текшерүү, экспертиза жүргүзүүгө көмөк көрсөтүүнү, текшерүү жүргүзүүгө катышуу үчүн адистерди бөлүп берүүнү жана тиешелүү корутундуларды берүүнү талап кылууга,  ал боюнча акыркы чечим чыгарылган иштер боюнча бийликтин бардык бутактарынын аракеттерин контролдоого мүмкүндүк берген ыйгарым укуктарын карайт.

Кыргыз Республикасынын нормативдик укуктук актыларында Кыргызстандын бардык жарандарына, чет өлкөлүктөргө жана жарандыгы жок жактарга тиешелүү болгон адам укугу жана жалпы кепилдиктери жазылган. Аны менен бирге айрым мыйзамдар пробациянын кардарлары үчүн гана каралган укуктардын жана кепилдиктердин алкагын карайт.

Мониторинг жүргүзүүнүн методологиясы

1.1 Мониторинг жүргүзүүнүн максаттары 

Пробация органдарынын ишине тышкы мониторинг жүргүзүүнүн негизги максаты болуп төмөнкүлөр саналат:

- пробациянын кардарларынын укуктарынын жана эркиндиктеринин бузулушун табуу жана алардын алдын алуу;

- пробациянын кардарларынын укуктарын сактоо үчүн превентивдик чараларды түзүү.

1.2 Мониторингдин методдору

Пилоттук долбоордун алкагында тышкы мониоринг жүргүзүүнүн методологиясы иштелип чыккан, ал төмөнкүлөрдү камтыйт:

1. Пробациянын кардарларына анкета жүргүзүү

Тандоого ылайык анкеталоо жүргүзүү ар бир аймактык пробация органында катталган пробация кардарларынын жалпы санынын 20%ынан сурамжылоону камтыйт.

Анкеталоо жүргүзүүнүн маанилүү шарты пробация органдарынын иши жөнүндө объективдүү жана так маалымат алуу болуп саналат. Ошого байланыштуу анкета алынуучу жактарга купуялуулуктун сакталуусу жана алынган маалыматтарды ачыкка чыгарбоонун маанилүүлүгү жана кепилдиги жөнүндө түшүндүрүү менен анонимдик анкеталоо жүргүзүү тууралуу чечим кабыл алынган.

Анкетага киргизилген суроолордун тизмеги респонденттерден төмөнкүлөргө карата толук кандуу маалымат алууга мүмкүндүк берет:

• Пробациянын кардарларынын өздөрүнүн укуктары жана милдеттери тууралуу билүүсү; 
• социалдык турак жай менен камсыз кылууда, ишке орноштурууда, билим алууда социалдык-укуктук жардам алуу мүмкүнчүлүгү тууралуу маалыматтарынын болуусу;
• пробациянын кардарлары тарабынан доо арызын берүү үчүн механизмдин бар экендиги жөнүндө маалыматтарынын болуусу;
• пробациянын кардарынын социалдык-укуктук жана консультациялык жардам алуусуна пробациянын кызматкеринин көмөк көрсөтүү даражасы;
• пробация кызматерлери тарабынан пробациянын кардарларынын беделин түшүрүүчү же адамгерчиликсиз мамилесинин болуу фактылары;
• белгилүү себептер боюнча административдик-аймактык бирдиктин чегинен сырткары жакка кыска мөөнөткө пробациянын кардарларынын чыгуу укуктарынын сакталышы (жакындарынын каза болушу, өмүрүнө коркунуч жараткан оору).

2. АПО кызматкерлери менен интервью жүргүзүү

Аймактык пробация органдарында (мындан ары – АПО) райондун көлөмүнө жана пробациянын кардарларынын санына жараша штаттык саны 2ден 7ге чейинки адамдын тегерегинде болорун эске алып, интервью бардык кызматкерлер менен жүргүзүлгөн.

Жарым түзүмдүк интервьюну жүргүзүүнүн негизги максаты – АПОнун кызматкерлеринин кардарлардын укуктарын билүүсү жана аларды түшүндүрүү ыкмалары жөнүндө билим деңгээлин аныктоо. Акыйкатчы Аппаратынын кызматкери тарабынан берилүүчү суроолор түрдүү айкалыштарда жана формаларда ооштурулуп өзгөртүлүп, кайталанып берилет.

АПО кызматкерлери менен маектешүүнүн жүрүшүндө алынган маалымат төмөнкү пункттарды камтышы керек:

• Кардарлардын категорияларын эске алуу менен квалификациялуу кызматкерлер тарабынан профилактикалык маектешүүлөр жүргүзүлүп турабы (жашы жетелек кардарлар, майыптуулугу бар адамдар, диний экстремизм үчүн соттолгон адамдар ж.б.);
• АПО кызматкерлерин окутуунун жана квалификацияларын жогорулатуунун жыштыгы;
• Пробациянын кардарларына алардын милдеттери жана укуктары жөнүндө түшүндүрүүнүн сапаты жана ыкмалары;
• Кардарлардын муктаждыктарын жана керектөөлөрүн табуу ыкмалары жана аларды канааттандыруу боюнча андан аркы иштер.

Интервью Акыйкатчы Аппаратынын эки кызматкери тарабынан жүргүзүлөт, биринчи кызматкердин милдети – маектешүү жүргүзүү, ал эми экинчисиники – протокол жазуу.

3. АПО имараттарын карап чыгуу, маалыматтык-агартуучу материалдардын болуусу                                                         

• «Ден-соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелүү адамдардын укуктары жана кепилдиктери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын 43 жана 44-беренелерине ылайык, мамлекеттик бийлик органдары, жергиликтүү мамлекеттик администрациялар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары, менчигинин түрүнө карабастан юридикалык жактар ден-соолугунун мүмкүнчүлүктөрү чектелүү адамдарга турак жайга, коомдук, администрациялык жана өндүрүш имараттарына, курулмалар менен бөлмөлөргө, эс алуу жайларына жана башка маданий оюн-зоок мекемелерине кирүүгө, ошондой эле коомдук транспорттон, транспорт коммуникацияларынан, байланыш жана маалымат каражаттарынан тоскоолдуксуз пайдаланууга, ээн-эркин багыт алууга жана барып-келүүгө шарттарды түзүп берүүгө милдеттүү.

Ошондуктан имараттарды карап көрүү АПОнун административдик имаратынын майыптуулугу бар адамдар үчүн пробация органдарынын имараттарына тоскоолдуксуз кирүүлөрүнүн болгондугуна же жоктугуна, тактап айтканда, майыптуулугу бар адамдардын, анын ичинде майыптуулугу бар адамдар кириши жана аларды пайдаланышы үчүн атайын колдонмолору бар болгон транспорттук каражаттарынын өтүшү үчүн ылайыкталган кирүү жайынын болушун фотофиксациясын туюндурат.

• Мамлекеттик саясат кандай болбосун жарандын мамлекеттик органдардын жана өз алдынча башкаруу органдарынын карамагында болгон маалыматка эркин жетишин камсыз кылууга, маалыматтын максималдык түрдө ачык болушуна, айкындыкка жана ачыктыкка багытталган. Статистикага таянсак, көпчүлүк учурларда билим деңгээли төмөн болгон, ошонун негизинде укуктук сабаттуулугу да жетишсиз адамдар пробациянын кардарлары болуп калышат. Ошого байланыштуу пробация органдарынын максаттары жана милдеттери жөнүндө, жок дегенде, базалык маалыматты, кардарлардын негизги милдеттерин жана укуктарын жайылтуу зарылдыгы келип чыгат.
• АПОнун имараттарын карап чыгууда имаратка кире бериштеги бардыгына жеткиликтүү жерде малыматтык дубал стенддердин болушун же жоктугун, анда көрсөтүлгөн маалыматтардын сапатын (пайдалуулугу, түшүнүктүүлүгү, жеткиликтүүлүгү ж.б.) белгилеп алуу керек.
• Пробациянын кардарлары менен профилактикалык маектешүүлөрдү жүргүзүүдө диалогдун максималдык түрдө купуялуулугун сактоо маанилүү фактор болуп саналат. Кардарлардан так маалымат алуу, реалдуу муктаждыктарды жана керектөөлөрдү табуу кардардын ачык айкын болушуна көз каранды, ага маектешүү жүргүзүү үчүн өзүнчө имаратты камсыз кылуунун жана башка адамдарды катыштырбоонун негизинде жетүүгө болот. Ошондой эле ювеналдык юстицияны жүзөгө ашыруу тартиби, купуялуулук принцибин эсепке алуу менен, жашы жетелек кардар менен ишти башка кардарлардан өзүнчө жекече жүргүзүүнү талап кылат. Ошондуктан кароо жүргүзүүдө аймактык пробация органдарындагы бөлмөлөрдүн жана имараттардын жалпы санын белгилеп алуу керек.

4. Социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча жекече программаларды изилдөө

Социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча жекече программа (мындан ары – Программа) – ага ылайык социалдык иштер боюнча кызматкер инсанды изилдөө, кардарларды эсепке алуу жана пайдалануу тартибинде (мындан ары – Тартип) көрсөтүлгөн иш-чаралардын комплексин жүргүзүү аркылуу социалык-укуктук жардам көрсөтүү үчүн кардардын муктаждыктарын жана керектөөлөрүн аныктоо боюнча функцияны жүзөгө ашырган, аймактык бөлүм аркылуу түзүлгөн программа. Программа алты айга чейинки мөөнөткө түзүлөт, анын аралыгында ал кардардын жүрүм-турумуна жана анын керектөөлөрүнүн өзгөрүшүнө жараша өзгөртүлүшү мүмкүн.

Программаны изилдөө документти түзүү сапатын талдоого алууну, кардардын керектөөлөрү жана муктаждыктары жөнүндө маалымат топтоону жана Программага ылайык бекитилген АПОнун кызматкери тарабынан жүргүзүлүүчү андан аркы иштерди туюнтат. Социалдык-укуктук кызматтарды көрсөтүү боюнча иштин сапаты кардарлардын муктаждыктарын аныктоодон түздөн-түз көз каранды. Ошондуктан Программаны изилдөөдө анда төмөнкү маалыматтардын болуусун эске алуу керек:

• Жашоо шарты тууралуу, ал үй-бүлөгө барганда аймактык бөлүмдүн кызматкери кардардын жашаган жеринин турмуш-тиричилик жана социалдык абалына текшерүү жүргүзөт, анын жыйынтыгы менен форма боюнча акт түзөт;
• Иштеген жери жана ээлеген кызмат орду жөнүндө;
• Билими жана окуган жери жөнүндө;
• Ден-соолугунун абалы, анын ичинде анын психологиялык абалы жөнүндө;
• Жоготкон укуктары жөнүндө;
• Социалдык керектөөлөрү жөнүндө.

Прогамманы изилдөөнүн экинчи бөлүгү социалдык-укуктук жардам көрсөтүү боюнча кызматкердин андан аркы ишине талдоо жүргүзүүнү жана кардардын керектөөлөрүн аныктагандан кийин жергиликиүү өз алдынча башкаруу, калкты каттоо, саламаттык сактоо, эмгек жана социалдык өнүгүү, билим берүү жана ички иштер органдары менен өз ара аракетенүү деңгээлин камтыйт. Пробация органдарынын компетенциясына кирбеген кандайдыр бир керектөөлөрү табылган учурда, кызматкер тиешелүү түзүмдөргө өтүнмөлөрдү жибериши керек. Акыйкатчы Аппаратынын кызматеринин милдети табылган керектөөлөрдү канааттандыруу үчүн пробация органынын кызматкери бардык чараларды көргөндүгүн текшерүүдө турат.

5. Кардарлардын өздүк иштерин изилдөө

Кардарды каттоого алгандан кийин, аймактык бөлүм ага карата анын негизги документи болуп саналган өздүк ишин ачат. Пробациянын түрүнө жараша кардардын өздүк көктөмү тиешелүү документтерден куралат.

Кардарлардын укуктары жана эркиндиктери чөйрөсүндөгү мониторингдин алкагында Акыйкатчы Аппараты төмөнкү документтердин өздүк иште болуусун изилдөөгө кызыкдар болот:

• Кардардын укуктары жана милдеттери, жаза өтөө тартиби жана шарттары, укук бузгандыгы үчүн милдеттери ж.б. менен таанышуу жөнүндө кардардын тил каты;
• Пробациялык көзөмөлдүн мөөнөттөрүн сактоо;
• Кардарларды каттоого алуу бланкы;
• Турмуш-тиричилик шарттарын каттоого алуу актысы, фото сүрөтү менен;
• Кардардын социалдык картасы;
• Медициналык маалымкаты;
• Кардардын сүрөтү чапталып толтурулган анкетасы.

Өздүк иштерди изилдөөдө пробациянын кардарларын эсептик каттоого алуунун өз учурунда аткарылгандыгына жана пробациялык көзөмөлдүн мөөнөтүн туура эсептеп чыгууга өзгөчө көңүл буруу эң маанилүү факторлордун бири болуп саналат.

Ошондой эле юбвеналдык юстиция боюнча ата-энесинин, мыйзамдуу өкүлүнүн (камкорчусунун, көзөмөлчүсүнүн, багып алуучуларынын), алар жок болсо – профилактикалык маектешүүлөрдү же жашы жетелек балдар менен жүргүзүлүүчү башка иш чараларды жүргүзүүдө балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдын кызматкерлеринин бар экендигине өздүк ишин изилдөө да керек. Мыйзамдуу өкүлдөрүнүн кол тамгаларынын болушу маектешүү жүргүзүүдө алардын ошол жакта катышып отургандыгын тастыктаган факты болуп саналат.

6. Пробацинын кардарларынын кайрылууларын жана доо арыздарын изилдөө

«Жарандардын кайрылууларын кароо тартиби жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамына ылайык, ар бир жаран мамлекеттик бийлик органдарына, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына жана алардын кызмат адамдарына өзү же өзүнүн өкүлү аркылуу кайрылуу укугуна ээ, алар мыйзамда белгиленген мөөнөттө негизделген жооп берүүгө милдеттүү. Кардарлар конструктивдүү түрдө жазган доо-арыздар көпчүлүк учурларда пробация чөйрөсүнө тийиштүү көйгөйлөрдү чагылдырат, ал эми аларды кароо сапаты жана жүргүзүлгөн иштер -  кардарлардын кайрылууга жана негиздүү жоопторду алууга укуктарынын сакталышынын көрсөткүчү болуп саналат.

Текшерүүчү кызматкер Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментине түшкөн арыздардын жана кайрылулардын жалпы санына талдоо жүргүзөт. Ал эми Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги менен Акыйкатчы Аппараты ар жыл сайын текшерет.

7. Пробация кеңешинин чечимдерин изилдөө

Пробация кеңеши (мындан ары – Кеңеш) жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда түзүлөт, жергиликтүү деңгээлде пробацияны ишке ашыруу маселелери боюнча кеңеш берүүчү жана консультациялык орган болуп саналат. Жергиликтүү мамлекеттик администрацияларда, республикалык жана облустук маанидеги шаарлардын мэрияларында пробациянын милдеттерин ыкчам жана натыйжалуу чечүү үчүн пробация боюнча кеңештер түзүлөт. Алардын иш тартиби Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети тарабынан аныкталат.

Бул ыкма текшерилүүчү райондордун Пробация кеңешинин отурумдарынын протоколдорун төмөнкүлөргө карата изилдөөнү болжолдойт:

- талкууга алынып чыгуучу көйгөйлөрдүн мүнөзүнө;

- пробация тутумуна тийиштүү маселелерди чечүү жана протоколдук тапшырмаларды аткаруу;

- мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын пробация тутуму маселеси боюнча өз ара аракеттенүү деңгээли.

1. Мониторингдин жыйынтыктары

Методологияны пилоттоо үчүн Чүй облусунун Сокулук районуна, Ош облусунун Кара-Суу районуна, Жалал-Абад облусунун Сузак районуна жана Пробация органынын Балыкчы шаардык башкармалыгына баруу уюштурулган.

Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине караштуу Пробация департаментинин сайтындагы^[3] маалыматтарга ылайык, 2022-жылдын 30-июлуна карата төмөкүдөй көрсөткүч болгон:

Кардарлардын жалпы саны  – 6975 адам.;

Ишке орноштурулган кардарлар – 129;

Окуудан өткөндөр  – 81;

Калыбына келтирилген документтер – 162.

Пробациялык көзөмөлдө турган адамдардын санынын көптүгүн эске алып, кардарлардын укуктарын коргоо чөйрөсүндөгү пробация органдарындагы иштердин жалпы абалын изилдөө тандалма изилдөөгө негизделген. Тандоонун касиети генералдык жыйындыны максималдуу түрдө чагылдырышы жана алынган корутунду жалпы санга жайылтылышы үчүн тандоодо репрезентативдүүлүктүн касиети эске алынган. Өз кезегинде, тандоо төмөнкүлөрдү жүргүзүүдө пайдаланылат:

а) пробациянын кардарларын анкеталоодо;

б) өздүк иштерди изилдөөдө;

в) жекече программаларды изилдөөдө.

2022-жылдын августундагы абалга карата аткаруу пробациясы боюнча кардарлардын жалпы саны төмөнкүнү түздү:

-Сокулук району боюнча - 200 дөн ашык адам;

- Балыкчы шаары боюнча – 56 адам;

- Кара-Суу району боюнча – 230 адамдан ашык;

-Сузак району боюнча -  200гө жакын адам.

1. Анкетирлөө

Пробациянын кардарларынын изилденген райондогу суммалык саны генералдык жыйынды болуп саналарын эске алсак, анкетирлөө жүргүзүү үчүн тандалма  жыйынды 20%ды түзөт деген чечим кабыл алынган.

Жалпысынан алганда, анкетирлөөгө 686 респонденттин 138и катышты, бул болсо орточо алганда 205тен ашыгыраагын түздү.

Пробациянын кардарларын  анкетирлөө анонимдик формада жана пробация органынын кызматкерлеринин катышуучусусуз жүргүзүлдү, АПОнун ишинин реалдуу картинасын алууга мүмкүндүк берди.

         Анкетирлөөнүн суроолору жөнөкөйлөтүлгөн жана жеткиликтүү формада түзүлүп, эки тилде: кыргыз жана орус тилдеринде жазылган.

1-диаграмма                             2-диаграмма                                   3-диаграмма

Жогорудагы диаграммалар пробациянын кардарлары катары көпчүлүк учурларда орто билимдүү (81,1%) 18 жаштан 40 жашка чейинки (73,7%) эркектер (92,63%) экендигин көрсөттү.

1-гистограмма

2022-жылдын 31-декабрына карата Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) 

                                                  дарегине  келип түшкөн жарандардын кайрылуулары жөнүндөгү цифралык отчёт

 Кыргыз Республикасында 2021-жылы адамдын жана жарандын укуктары менен эркиндиктеринин сакталышы жөнүндө Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) баяндамасын Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши тарабынан кароонун натыйжалары боюнча кабыл алынган Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) сунуштамаларын 2022-жылы ишке ашыруу жөнүндө маалымат таблица

«Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо»

(отчет)

Бишкек -2023

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени)  “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фондуна жана Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесине Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингге жардам беришкендиктери үчүн ыраазычылык билдирет.

Бул отчет Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана  “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду менен биргеликте Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесинин техникалык колдоосу менен Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын  гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгынын негизинде түзүлдү.

Мониторинг  “Нарын шаарында өспүрүмдөрдүн  жана жаштардын арасында жана аларга карата жасалган кылмыштардын жана укук бузуулардын алдын алуу” долбоорун ишке ашыруунун алкагында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын  Программалык  кеңсесинин техникалык колдоосу менен “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду тарабынан жүргүзүлдү.

Мониторинге катышкандар  жана отчетту түзгөндөр:

Акыйкатчы институту, Назгүл Турдубекова, Светлана Кыдыкбаева, Салтанат Дженалиева, Мээрим Өмүрова, Эсентур  Тынымсейит.

Мазмуну

Кыскартуулар

Киришүү __________________________________________________________4

Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы _________________________________________ 6

Корутундулар жана сунуштар ________________________________________29

Колдонулган булактардын тизмеси  ___________________________________32 

Кыскартуулар:

КР – Кыргыз Республикасы

КР ЖК – Кыргыз Республикасынын Жогорку Кенеши

БУУ – Бириккен Улуттар Уюму

КЖК – Кылмыш-Жаза Кодекси

УПК – Кылмыш-Жаза процессуалдык Кодекси

БУжК – Балдардын укугу жөнүндө Конвенция

КФ – Коомдук Фонд

КБ – Коомдук Бирикме

УКМК – Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитети

ИИМ – Ички иштер министрлиги

ИИБ – Ички иштер башкармалыгы

ИИББ –  Ички иштер Башкы башкармалыгы

ССМ – Саламаттыкты сактоо министрлиги

КТО – Кесиптик-техникалык окуу жай

ОМ – Орто мектеп

МКЖОБМА – Мамлекеттик кызмат жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери боюнча мамлекеттик агентствосу

ЖСУЭП – Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык Пакт

АБЖК – Аялдарды басмырлоону жоюу боюнча Комитет

Киришүү

2020-жылы Башкы прокуратуранын маалыматы боюнча жашы жете электерге карата 788 кылмыш жана жорук жасалган, Алардын ичинен 2020-жылга карата зордук-зомбулукка кабылган балдар боюнча маалыматтар кылмыштын категориялары боюнча берилген: Мисалы, физикалык зомбулук - 171, сексуалдык зомбулук - 71, психологиялык зомбулук - 39. Ал эми 2021-жылы 2287 кылмыш жана жорук жасалган. 2021-жылга карата: физикалык зомбулук - 222, сексуалдык зомбулук - 118, психологиялык зомбулук - 77, ал эми Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча 2022-жылдын башынан бери Кыргызстанда балдарга карата 400дөн ашык зордук-зомбулук фактысы катталган. Бул 400 фактынын ичинен 55и сексуалдык зомбулук болгон. Анын ичинен бөлүп караганда 19у зордуктоо, 5и сексуалдык зомбулук аракети, ал эми 23ү жашы жете электерге сексуалдык зомбулук көрсөтүү аракети болгон.^[1]

Балдарга карата зордук-зомбулуктун таралышы боюнча расмий маалыматтар өтө чектелген жана көйгөйдүн реалдуу деңгээлин чагылдырбайт. Ата-энелер, алардын мыйзамдуу өкулдөру балдардын укугун коргоо органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдарга (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлигине караштуу) ишенбөөчүлүктөн же коркуудан, гендердик сезимсиздиктен, көнулкоштуктан, же болбосо сот системасынын адилетсиздигинен, купуялуулуктун бузулушунан жана мүмкүн болгон социалдык ажырымдан улам кайрылууну туура көрүшпөйт ^[2]

Ушуга байланыштуу Нарын шаарындагы «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун жаш активисттери Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына кылмыштуу топтор тарабынан өспүрүм кыздарга жана балдарга карата куугунтук, опузалоо (рэкет) жана зордук-зомбулук болуп жаткандыгын жана алардан коргоо өтүнүчү менен кайрылышкан.

Анткени, бир нече жылдан бери жаш активисттер, 18 жашка чейинки өспүрүмдөргө алардын жакындары, бир туугандары тарабынан айтылган маалыматтын негизинде жаштардан  куралган кылмыштуу топ тарабынан дайыма опузалоого жана куугунтукка кабылып жатканын айтып укук коргоо органдарына кайрылышкан.

Бирок укук коргоо органдарынын өкүлдөрү бул көйгөйгө көңүл бурбай, айрым учурларда маани беришпей, анын үстүнө арыз ээлери тууралуу маалымат арыз жазылган адамдарга тез эле белгилүү болуп, андан кийин алар ого бетер катуу куугунтуктоолорду жасашкан. Акча талап кылуу жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата зордук-зомбулук уланууда. Милицияга арыз жазууга «батынып», ачыкка чыгып, бирок андай аракеттеринин кесепетинен учурда 10го чукул жаштар Бишкек шаарына кетип, акча талап кылгандардан из жашырууга аргасыз болушкан. Азыркы учурда алар Нарынга кайтып келе албай жүрүшөт. Балдардын укугун коргоочулар лигасынын Нарын шаарындагы активисттерине өспүрүм кыздар жана жаштар тарабынан 100дөн ашык билдирүүлөр жана мойнуна алуулар келип түшкөн:

- Билдирүүлөр кылмыштуу топтор тарабынан зомбулукка, сексуалдык асылууга, куугунтук болуп жаткандыгын жана аларга карата мыйзамдуулуктун бузулушун ырастайт;

- Нарын облусунун жана Нарын шаарынын ички иштер башкармалыгынын жана борбордук ички иштер башкармалыгынын жетекчилиги жана кызматкерлери активдүү эместигине жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата жасалган кылмыштар боюнча жарандардын билдирүүлөрүнө жооп бербей жаткандыгы;

- Нарын шаарында жаштардын жана өспүрүмдөрдүн арасында акча талап кылуу жана өндүрүү системасы “пирамида” форматында курулуп, туруктуу негизде коюлган. Ар бир мектептин жана жаштардын артында акча чогултууга мажбурлаган “смотрящийлер” турат. Алар кыска убакыттын ичинде акча каражатын чогултуп, лидерлердин муктаждыктарын канаатандырып турушат. Мисалы, топтун лидеринин туулган күнүн өткөргөн ресторандагы чыгымдарды жабуу үчүн 500 миң сом чогултушкан.

Жабырлануучулардын айтымында, алар куугунтук, рэкетчилик жана опузалоодон коргоо үчүн бир нече жолу Нарын шаардык ички иштер бөлүмүнө жана Нарын облустук ички иштер бөлүмүнө арыз менен кайрылышкан. Бирок, ШИИБ жана РИИБ тарабынан эч кандай адекваттуу чаралар көрүлгөн эмес, бул рэкетчилер тарабынан арыз ээлерине карата кысым жана куугунтуктун күчөшүнө алып келген. Өспүрүмдөр системалуу түрдө акча чогултушат. Нарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жаш активисттери алдын-ала иликтөө иштерин жүргүзүп, жабырлануучулардын запкы тарткандыктарын мойнуна алганын видеого тартып алышкан, анда өспүрүмдөр  жана алардын жакындары түзүлгөн кылмыштуу топтун алдында өздөрүнүн каршы күчү жок экенин, андан сырткары көптөгөн ур-токмокко алуулар, зордук-зомбулуктар жана сексуалдык асылуулар өспүрүм кыздарга да жасалаары жөнүндө айтышкан.

Буга байланыштуу Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жетекчиси Назгүл Турдубекова КР Акыйкатчысынын аппаратына жардам берүү өтүнүчү менен төмөнкү маселелер боюнча кайрылган:

- Нарын шаарынын учурдагы абалы боюнча биргелешкен изилдөө жүргүзүүгө;

- изилдөөнүн жыйынтыгы боюнча тегерек столду өткөрүүгө.

Тегерек столдун жыйынтыгы менен өспүрүм кыздар менен балдарга, ошондой эле жаштарга карата укук бузууларды жана кылмыштарды жоюу боюнча резолюция кабыл алынган. Ошондой эле тегерек столдун жыйынтыгы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин жыйынында угулуусу пландалган. Бул иш-чаралардын алкагында «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун негизги максаты Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институтуна жана Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлигине өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууга, ошондой эле, Нарын шаарында өспүрүмдөр арасында укук бузууларды азайтууга жана жоюуга көмөк көрсөтүү болуп саналат.

Изилдөөнүн натыйжалары:

Нарын шаарындагы мектептердин 7-11 класстарынын 700 окуучусу арасында интервью жана фокус-топтук талкуулар өткөрүлгөн. Алардын максаты Кыргыз Республикасынын Нарын шаарындагы балдарга жана жаштарга карата мектеп рэкетинин, зордук-зомбулуктун жана башка терс көрүнүштөрдүн учурдагы абалын аныктоо болгон.

Интервьюнун жана фокус-топтук талкуулардын максаттары:

- респонденттердин мектепте зордук-зомбулукка дуушар болгон-болбогондугун (уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкети) жана алар зомбулукка кабылган кырдаалдан чыгуунун кандай жолдорун билишерин аныктоо;

- окуучулар тарабынан мектеп коопсуз чөйрө катары кабыл алынаарын жана алардын коопсуздугун сактоо үчүн жардамга муктаж экендигин аныктоо;

- респонденттердин мектеп рэкетине туш болгон-болбогондугун жана мындай учурларда жардам алуу үчүн кимге кайрылуу керектиги тууралуу маалыматты билеби же билбейби.

Алдыга коюлган максаттарга жана милдеттерге ылайык 9 суроодон турган анкета түзүлдү:

1) Мектептеги зордук-зомбулук фактыларын билесизби?

2) Мектеп окуучуларынын ортосунда уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкеттери болуп кетсе, ага ким жардам бере алат?

3) Мектепте дагы кимге кайрылса болот?

4) Мектепте өзүңүздү коопсуз сезесизби?

5) Зордук-зомбулуктан коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?

6) Мектеп рэкетинен коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?

7) Мектептеги рэкетчилик фактыларын билесизби?

8) Бул мектепте канча жолу болот?

9) Эң көп рэкет кылган ким?

Төмөндө интервьюлардын натыйжалары, топтук талкуулардын негизги багыттары статистикалык жана катышуучулар сүрөттөгөн учурлардын фрагменттери аркылуу келтирилген.

Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын 19-беренесинде көрсөтүлгөндөй, катышуучу-мамлекеттер баланы физикалык же психологиялык зомбулуктан, анын ичинде сексуалдык зомбулуктан, эксплуатациядан, кайдыгер мамиледен, жалпы эле зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнөн коргоо үчүн бардык зарыл болгон мыйзамдык, административдик, социалдык жана билим берүү чараларын көрүшөт деп айтылат. Анткени, балдар чоңдордун колунан да зордук-зомбулукка кабылышы мүмкүн, балдар арасында да зордук-зомбулук болушу мүмкүн.

Конвенциянын 19-беренесинде айтылган “Психологиялык зомбулук” түшүнүгү боюнча, психологиялык катаал мамиле жасоо, эмоционалдык карасанатайлык, оозеки кемсинтүү, кыянаттык же кайдыгерлик катары аныкталат жана төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн:

а) балага карата болуп турган зыяндуу мамилелердин бардык формалары, мисалы, балдарга алар пайдасыз, сүйбөгөн, керексиз, коркунуч туудурган же башка адамдардын керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн гана керек деп айтуу;

б) коркутуу, эксплуатация же жаман жолго түртүү, кайдыгерлик жана баладан баш тартуу, обочолонуу, көңүл бурбоо жана фаворитизм;

г) баланын сезимдерин шылдындоо, кордоо, кемсинтүү, ардантуу же намысын тебелөө;

ж) чоңдор же башка балдар тарабынан психологиялык басым жана «дедовщина».

"Физикалык зомбулук" төмөнкүлөрдү камтыйт:

а) дене жазалоонун бардык түрлөрү жана кыйноонун, ырайымсыз, катаал, адамгерчиликсиз же кадыр-баркты басмырлаган мамиленин же жазанын бардык башка түрлөрү;

б) Чоңдор жана башка балдар тарабынан физикалык коркутуу, кордоо жана «дедовщина».

«Сексуалдык мажбурлоо жана эксплуатация» төмөнкүлөрдү камтыйт: баланы сексуалдык иш-аракеттин ар кандай түрүнө үндөп же мажбурлоо ж.б.

Кыздар да, балдар да зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнө дуушар болушат, бирок зордук-зомбулук көбүнчө гендердик компонентти камтыйт.

Балдар тарабынан башка балдарга, көбүнчө балдардын топторуна карата жасалган,физикалык, психологиялык жана сексуалдык зомбулук, көбүнчө коркутуу түрүндөгү аракеттер, жабырлануучулардын физикалык жана психикалык кол тийбес бүтүндүгүнө жана алардын жыргалчылыгына гана зыян келтирбестен алардын инсан болуп турукташына, толук билим алуусуна кедергисин тийгизет, көп учурда оор кесепеттерге алып келет. Келечекте орто жана узак мөөнөттүү социалдык интеграция мамилелери жабыр тартат. Мындан тышкары, жаштардын кылмыштуу топторунун зордук-зомбулуктары жабырлануучулары же катышуучулары болобу, балдардын өнүгүүсүнө чоң зыян келтирет^[5]. Интервьюнун жыйынтыгы боюнча 7-11-класстын окуучуларынын 44% мектепте өзүн коопсуз сезбейм деп жооп беришкен.

Нарын шаарында жүргүзүлгөн изилдөөнүн жыйынтыгы сурамжылоого катышкан балдардын жарымынан көбү (54,9%) мектептеги зордук-зомбулук фактылары тууралуу кабардар экенин көрсөттү. Оң жооп берген сурамжылоого катышкандардын эң көп пайызы 7-класстын окуучулары (70,5%). 8-11-класстын окуучуларынын арасында бул пайыз бир топ төмөн. 7-класстын окуучулары зордук-зомбулукка көбүрөөк дуушар болушат деп божомолдоого болот, анткени балдарга зомбулук фактылары тууралуу жеке өзү башынан өткөргөн окуялар боюнча суроо эмес, окуяларды уккандыгы жөнүндө суроо коюлган. 7-класстын окуучуларынын чоңдорго (интервьюерлерге) болгон ишеними улуу балдарга караганда жогору деп болжолдоого болот. Нарын шаарындагы мындай кырдаалда чоңдордун (милиция кызматкерлери, билим берүү мекемелеринин башкармалыктары) аракетсиздигин же көнүлкоштугун көргөн же уккан улуу балдар өздөрүнө белгилүү болгон зордук-зомбулук фактылары тууралуу айтпай коюуну туура көрүшөт.

Кийинки суроонун жообу көрсөткөндөй, балдар зордук-зомбулук фактылары жөнүндө гана билишпестен, алардын өздөрү да анын курмандыгы болуп калышкандыгын айтып  жатышат.

.

Респонденттердин 41,46% зомбулуктан коргонуу үчүн жардамга муктажбыз деп жооп беришкен. Ошол эле учурда ар кандай курактагы балдардын жооптору бир топ айырмаланат. 7-класстын окуучулары жардамга муктаж экенин түздөн-түз билдирүүгө даяр.

8-класска чейин эле балдар зомбулукка зомбулук менен жооп кайтарууга, укук бузууларды, кылмыш фактыларын билдирбөөгө, ички сырды сактоого өбөлгө түзгөн же пропагандалаган кылмыштуу субмаданияттын (балдар анын баалуулуктарын жана эрежелерин кабыл алат, айрыкча өспүрүмдөр таасирленишет) таасирине кабылышат. Ошондуктан, «Мен өзүм үчүн туруштук бере алам, бирок ал (жардам) деле ашык болбойт эле» деген жооп пайда болот. Зордук-зомбулуктан коргонууда жардамга муктаж эмес деген так жоопту 8-класстын окуучуларынан бир дагы респондент берген эмес (!). Суроого "Жок" деп жооп беришкен.

Кыргызстандагы ЮНИСЕФтин маалыматы боюнча, балдардын 83% мектепте зордук-зомбулукка кабылганын айтышкан^[6].

Белгилей кетсек, мектептеги зордук-зомбулук башка нерселер менен катар баланын билим алуу укугуна да терс таасирин тийгизип, татаал зыян келтирет. Билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугу баланын дараметин ар тараптуу жана ар тараптуу өнүктүрүүнүн зарыл шарты болуп саналат. Балдардын укуктары жөнүндө конвенциянын 28-беренесинде билим алуу укугу бекитилген^[7]. Конвенцияга катышуучу-мамлекеттер баланын билим алуу укугун тааныйт жана бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде бул укукту акырындык менен ишке ашырууга жетишүү максатында, алар, башка нерселер менен катар, мектепке үзгүлтүксүз барууга көмөк көрсөтүү жана мектептен кетип калган окуучулардын санын кыскартуу боюнча чараларды көрүшөт.

БУУнун Балдардын укуктары боюнча №1 Конвенциясына жалпы комментарийинде билим берүүнүн максаттары баланын бардык потенциалын комплекстүү өнүктүрүүнү, анын ичинде адам укуктарын урматтоону, балдарга өздүгүн таануу же бир бүтүндүккө таандык болуу сезимин өнүктүрүүнү, ошондой эле баланы коомдогу жашоого даярдоо жана анын башкалар менен жана жаратылыш чөйрөсү менен өз ара аракеттенүүсүн камсыз кылууну камтыйт^[8].

 БУУнун Балдардын укуктары боюнча Конвенциясына жалпы комментарийлеринде катышуучу-мамлекеттер жабыр тарткан өспүрүмдөрдү социалдык реинтеграциялоо, запкы тартуунун алдын алуу жана реабилитациялоо боюнча институционалдык программаларды кеңейтүү үчүн көбүрөөк мүмкүнчүлүктөрдү түзүшү керек деп айтылат. Конвенция 18 жашка жете элек бардык жаштардын укуктарын тааныган учурда деле, укуктарды ишке ашырууда балдардын өнүгүүсү, айрыкча өнүгүү жөндөмдүүлүгү эске алынышы керек. Өспүрүмдөрдүн укуктарын ишке ашырууну камсыз кылуу боюнча кабыл алынган ченемдер жаш балдар үчүн кабыл алынган ченемдерден олуттуу айырмаланат.

Өспүрүм курак - бул өсүп келе жаткан мүмкүнчүлүктөр, жөндөмдүүлүктөр, умтулуулар, энергия жана чыгармачылык менен мүнөздөлгөн, бирок ошондой эле убакта кабырга эти ката элек кез. Өспүрүмдөр коомго өзгөрүүлөрдү, жаныланууларды алып келчү күч жана алар үй-бүлөсүнө, коомчулугуна жана өлкөлөрүнө оң салым кошуучу негизги жардамчылардын жана ресурстардын бири^[9]. Демек, коомдо өспүрүмдөргө өткөрүп бере турган нерсе зордук-зомбулук, адилетсиздик, ишенимсиздик болсо, кийинки муундарда зордук-зомбулук дагы көп болору таң калыштуу деле эмес.

Бириккен Улуттар Уюмунун Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча жетектөөчү көрсөтмөлөрү  (Эр-Рияд принциптери) жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу коомдогу кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүү аспектиси болуп саналат деп айтылат^[10]. Мыйзамдуу, коомдук пайдалуу иштерге аралашып, коомго жана жашоого гуманисттик көз карашты калыптандыруу аркылуу жаштарды кылмыштуулукка жол бербеген принциптерге тарбиялоого болот. Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу эффективдүү болушу үчүн өспүрүмдөрдүн гармониялуу өнүгүшүн камсыз кылуу, алардын инсандыгын урматтоо жана анын өнүгүшүнө жаштайынан дем берүү үчүн бүтүндөй коомдун аракети зарыл.

Алдын алуулардын комплекстүү пландары бийликтин бардык деңгээлдеринде кабыл алынууга тийиш жана төмөнкүлөрдү камтышы керек^[11]:

а) көйгөйлөрдү терең талдоо менен бирге программалардын, кызматтардын, мекемелердин жана колдо болгон ресурстардын тизмеги;

б) профилактикалык иш-чараларга тартылган компетенттүү уюмдардын, мекемелердин жана персоналдын так аныкталган милдеттери;

в) укук бузуулардын алдын алуу жаатында мамлекеттик жана мамлекеттик эмес органдардын ишин тийиштүү координациялоонун механизмдери;

г) алдын ала негизделген программалар жана стратегиялар, аларды ишке ашыруунун жүрүшүндө дайыма мониторинг жана кылдаттык менен текшерип туруу саясаты керек;

е) жашы жете электердин кылмыш жасоо мүмкүнчүлүгүн натыйжалуу азайтуу ыкмалары;

е) кызматтардын жана программалардын кеңири спектрине коомчулуктун катышуусу;

ж) жашы жете электердин жана жаштардын укук бузууларынын алдын алуу боюнча биргелешкен аракеттерди көрүү үчүн жеке секторду, жамааттын мүчөлөрүн, ошондой эле эмгек, балдарды багуу, билим берүү, социалдык маселелер менен алектенген мекемелерди тартуу менен улуттук, мамлекеттик, облустук жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ортосундагы тыгыз дисциплиналар аралык кызматташуу;

(h) жаштардын кылмыштуулуктун алдын алуу саясатын ишке ашырууга жаштардын катышуусу, анын ичинде коомчулуктун мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, жаштардын өз алдынча жардам көрсөтүүсүнө жана жабыр тарткандарга компенсация жана жардам көрсөтүү программаларына көңүл буруу;

(i) Бардык деңгээлдердеги квалификациялуу кадрлардын болушу.

Кыргыз Республикасында бир катар көз карандысыз изилдөөлөр, анын ичинде 2019-жылы^[12] Жогорку Кеңештин алкагында жүргүзүлгөн тиешелүү мыйзамдардын аткарылышын баалоонун учурунда профилактика чөйрөсүндө системалуу кемчиликтердин бар экендигин аныктады. Тактап айтканда, профилактикалык субъекттердин ортосундагы начар координациядан улам алардын аракеттеринин ыраатсыздыгы жана тараптардын өз ролдорун түшүнбөгөндүгү кирет. Мурдагы мыйзамда ар кандай тиешелүү жактардын катышуусу зарыл деп айтылганы менен, алардын милдеттери жөнөкөйлөтүлгөн түрдө баяндалган, декларативдик формулировкалар басымдуулук кылган. Иш жүзүндө бир гана Ички иштер министрлиги профилактикалык иштерге ырааттуу катышып келген. Болгону республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин эсебинен профилактикалык иштерди каржылоодо көйгөйлөр байкалган. 

Натыйжада, алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясат ырааттуулуктун жоктугу менен мүнөздөлүп, алдын-алуу каржылык жактан колдоого алынбай, жазалоо ыкмаларын колдонууга ашыкча көңүл бурулган. Профилактикалык иш-чаралардын натыйжасыздыгынын айкын мисалы болуп көбүнчө турмуштук оор кырдаалга туш болгон өспүрүмдөр менен иштөө саналат. Профилактикалык каттоо ыкмалары басымдуулук кылат, мында бала айыпталат, ар кандай күнөөлөр мойнуна илинет, жүрүм-турумунун жана мамилесинин өзгөрүшүнө байкоо жүргүзүү процедуралары жокко эсе^[13].

Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин (мындан ары - Комитет) 2019-жылдын 25-июнундагы чечими^[14] менен өкмөткө укук бузуулардын алдын алуу боюнча улуттук диалог платформасын түзүү, жарандык коомдун катышуусу менен кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы мыйзамдарды иштеп чыгуу жана бирдиктүү улуттук концепцияны кабыл алуу тапшырылган.

2019-2022-жылдарга профилдик бейөкмөт уюмдарды кошуу менен ведомстволор аралык жумушчу топ түзүлүп, алар принципиалдуу жаңы “Укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын долбоорун иштеп чыгышкан^[15]. 2021-жылы кабыл алынгандан кийин ачыктык жана секторлор аралык диалог форматында 2022–2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын Концепциясы иштелип чыккан (Министрлер Кабинети тарабынан 2022-жылы кабыл алынган)^[16]. Андан ары атайын түзүлгөн ведомстволор аралык жумушчу топтун негизинде Концепцияны ишке ашыруу боюнча Улуттук иш-чаралар планынын долбоору жана Министрлер Кабинетинин алдындагы Кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Координациялык кеңеш жөнүндө жобонун долбоору даярдалды (2023-жылдын январына карата эки долбоор тең Ички иштер министрлиги тарабынан такталып жатат).

Бардык ушул этаптарда ченемдик укуктук актылардын жана программалык документтердин долбоорлорун иштеп чыгууга коомдук коопсуздуктун алдын алуу жана чыңдоо боюнча адистешкен өкмөттүк эмес жана эл аралык уюмдар катышкан. Бул жерде «Жарандык союз» бейөкмөт уюму, Saferworld жергиликтүү окулчулугу, «Эл аралык толеранттуулук үчүн», «Жол коопсуздугу» коомдук бирикмеси, «Инсан муун» бейөкмөт уюму, «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» бейөкмөт уюмдарынын, «Кылым шамы» адам укуктарын коргоо борбору» бейөкмөт уюму, БУУнун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгы жана башка уюмдардын ролун белгилей кетүү керек. Мамлекеттик эмес акторлорду тартуунун аркасында ачык процесске жетишүү жана инновациялык ыкмаларды эске алуу мүмкүн болду.

Кабыл алынган мыйзам жана концепция, ошондой эле такталып жаткан иш-аракеттердин улуттук планынын долбоору кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча принципиалдуу мамлекеттик жаңы саясатынын өбөлгөсүн түзөт. Мунун бир нече айырмалоочу өзгөчөлүктөрүн белгилей кетүү керек.

- Биринчиден, бул документтер профилактика субъекттеринин функцияларын жана ыйгарым укуктарын так аныктайт. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жоопкерчилигине өзгөчө көңүл бурулат, алар алдын алуу муктаждыктарына жергиликтүү бюджеттен каражаттарды бөлүп, өз аймактарында биргелешкен пландарды иштеп чыгууда жана ишке ашырууда лидерлик кылышы керек.

- Экинчиден, жергиликтүү жана улуттук деңгээлдеги алдын алуу субъекттеринин ортосундагы координациялоо жана өз ара аракеттенүү механизмдери киргизилүүдө. Бул үчүн жергиликтүү деңгээлде укук бузуулардын алдын алуу боюнча комиссияларды жана Министрлер Кабинетинин алдында укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңешти түзүү пландаштырылууда.

- Үчүнчүдөн, жазалоочу ыкмаларды жоюуга, кылмыштардын жана коомго жат жүрүм-турумдун себептери менен иштөөгө багытталган милдеттердин жана чаралардын кеңири тизмеси белгиленген. Мындан тышкары, кылмыштын курмандыктарына колдоо көрсөтүүнү, виктимизацияга алып келүүчү себептерди жана факторлорду изилдөөнү жана башкаларды караган жаңы багыт – “виктимологиялык профилактика” пайда болууда.

 -Төртүнчүдөн, профилактиканын тематикалык багыттары аныкталды, кийинки алты жылдын ичинде мамлекеттин жана жарандык коомдун негизги аракеттери ушул багыттарга негизделет.

Тематикалык артыкчылыктуу багыттар (Концепцияга ылайык):

1) коомдук жайларда коопсуздукту камсыз кылуу;

2) жарандардын менчигине каршы кылмыштардын деңгээлин төмөндөтүү;

3) жол коопсуздугун камсыз кылуу;

4) балдар арасындагы укук бузуулардын жана суициддин алдын алуу;

5) аялдарга карата зомбулукту жоюу;

6) кызматтык кылмыштардын алдын алуу.

Мамлекет тарабынан кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүүлүгүн түшүнүүдөгү байкаларлык жетишкендикке карабастан, азырынча өзгөртүүлөр ченемдик укуктук базаны жана программалык документтерди иштеп чыгуу менен гана чектелүүдө. Тилекке каршы, башка көйгөйлүү чөйрөлөрдүн мисалында укук колдонуу практикасы (мисалы, “Үй-бүлөлүк зомбулуктан сактоо жана коргоо жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамын ишке ашыруу) мыйзамдагы “идеалдуу” көрүнүштөн кескин түрдө айырмаланышы мүмкүн. Азырынча жаңы прогрессивдүү мыйзамдардын, концепциянын жана кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы иш-аракеттердин улуттук планынын маңызын бурмалабастан толук ишке ашырууга кепилдик жок. Азыр да нормаларды жана пландарды иштеп чыгуу стадиясында максаттуу каржылоонун курч тартыштыгы байкалууда – дээрлик бардык ченемдер республикалык бюджет тарабынан каржылык жактан колдоого алынбайт.

Дагы бир потенциалдуу көйгөйгө көңүл буруу зарыл – бейөкмөт секторду мындан аркы процесстерден четтетүү мүмкүн. Мунун себеби өлкөдөгү жалпы жагымсыз контекстте болушу мүмкүн, мында чиновниктер өкмөттүк эмес сектордун айрым чөйрөлөрдө катышуусунун маанилүүлүгүн түшүнбөй, жарандык коом уюмдарынын ишмердүүлүгүн чектөө боюнча мыйзамдык демилгелер болуп жатат, отчеттуулук жол-жоболору ж.б. боюнча ашыкча мыйзам ченемдер киргизилүүдө. Алдын-алуунун жаны системасын ишке киргизгенине карабастан, бейөкмөт сектор алдын алуу системаларында негизги ролду ойногондуктан, жалпы контекст келечектеги өнөктөштүккө терс таасирин тийгизиши мүмкүн деген кооптонуу бар. Өз кезегинде, эгерде жарандык коомду четтетүү байкалса, бул сөзсүз түрдө перспективдүү нормаларды жана пландарды ишке ашыруунун формализмине, профилдик жоболордун жана нускамалардын деңгээлинде алардын маңызын бурмалоого, ошондой эле иш жүзүндө бекитилген мамлекеттик саясаттын аспектилерин толук эске албоочулукка алып келет.

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 20-беренесинде балдар Кыргыз Республикасынын эң маанилүү баалуулугу болуп саналат деп жазылган. Мамлекет балдардын ар тараптуу руханий, адеп-ахлактык, интеллектуалдык жана физикалык жактан өнүгүшүнө, аларды жарандык-патриоттук тарбиялоого ыңгайлуу шарттарды түзөт^[17].

Балдардын жана алардын ата-энелеринин интервью учурунда айткан окуялары жана топтук талкуулардын манызы жазык-укуктук мамилелердин чордонунда турат жана болжолдуу түрдө, эгерде көрсөтүлгөн учурларда көрсөтүлгөн фактылар далилденсе, алар Кыргыз Республикасынын кылмыш-жаза кодексине ылайык квалификацияланышы мүмкүн болушу керек.

Мектеп рэкети адатта Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 208 Опузалап талап кылуу жана 206 Тоноо беренелери боюнча квалификацияланат^[18]:

Тажикистан Республикасынын 2022-жылдын сентябрындагы куралдуу кол салуусунун убагында жабыркаган Баткен облусунун тургундарынын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталуусунун мониторингинин 1-этабы

Киришүү

Советтер Союзу тарагандан кийин, 1991-жылдын 21-декабрында Алма-Ата шаарында, 11 жаңы көз карандысыз мамлекет башчылары «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигин түзүү жөнүндө» (мындан ары – КМШ – СНГ) Алма-Ата Декларациясын кабыл алышкан, ага ылайык КМШ катышкан мамлекеттер бири-биринин аймактык бүтүндүгүн жана турган чек араларынын бузулгустугун таанууну макулдашкан.

Бир нече жылдан кийин, Москвада «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине катышкан-мамлекеттердин эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн жана чек араларынын кол тийбестигин сактоо жөнүндө» 1994-жылдын 15-апрелиндеги КМШ Декларациясы кабыл алынган, анда жогоруда көрсөтүлгөн принцип КМШ мамлекеттеринин башчылары тарабынан бекемделген.

2005-жылдын 26-августунда КМШ катышкан-мамлекеттердин гуманитардык кызматташтыгы жөнүндө Макулдашуу түзүлгөн (анын ичинде Кыргызстандын жана Тажикистандын катышуусу менен), анын 11-статьясында ушул Макулдашуунун тараптары эгемендикти жана аймактык бүтүндүктү, эл аралык укуктун принциптерин жана нормаларын урматтоо менен, ошондой эле тиешелүү борбордук министрликтердин жана ведомстволордун багыттары боюнча макулдашуулардын негизинде, мында каралган багыттар боюнча кызматташуулары каралган (Кыргыз Республикасы бул Макулдашууну 2006-жылдын 7-июлунда КР №11 Мыйзамы менен ратификациялаган).

Көз карандысыздыктын биринчи жылдарында Кыргызстанга чек ара маселелерин Казакстан, Кытай жана Өзбекстан менен чечүүгө туура келген. Биринчилерден болуп чек ара маселелери Кытай жана Казакстан менен эки тараптуу тартипте чечилген. 2017-жылы Өзбекстан менен чек аранын бир кыйла чоң бөлүгүн чечүүгө мүмкүн болгон, калган сыпаттамаланып жазылбаган участоктор конструктивдүү маанайда, тынч чечилүүдө, кыргыз-тажик чек араларындагы кырдаал боюнча мындай деп айтышка болбойт.

Чек ара маселелерин чечүүдө Кыргыз Республикасы Алма-Ата декларациясын (1991-ж.) жана «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине катышкан-мамлекеттердин эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн жана чек араларынын кол тийбестигин сактоо жөнүндө» мурунку СССР республикаларынын Москва Декларациясын бекем сактап, кармануу ниетинде турат. Маңызы боюнча Алма-Ата декларациясынын принциптерин дагы бир ирээт бекемдеген бул декларацияга 1994-жылы Эмомали Рахмон өзү кол койгон. Бирок, расмий Душанбе башка, кыйла мурунку документтерге шылтоолоп, кол коюлган макулдашууну тоготпой келүүдө.

Көз карандысыздык алган учурдан тартып кыргыз-тажик чек арасында мезгил-мезгили менен эки мамлекеттин тургундарынын жана чек ара күчтөрүнүн ортосунда кагылышуулар орун алып келүүдө.

2021-жылдын жазында Тажикистандын куралдуу күчтөрү Кыргызстандын аймагына кол салганда, анын жүрүшүндө 36 киши курман болгон. 190дон ашуун жаран жаракат алган, алардын көпчүлүк бөлүгү оор абалда болгон. 58 миңден ашуу киши каргылышуулар болгон чөлкөмдөн тышкары эвакуацияланган.

ӨКМ маалыматы боюнча чек арадагы кыргыз айылдарында 120 үй жана 84 социалдык объекттер кыйраган, алардын ичинде мектеп, ФАП, бала бакча, ИИМ имараты, төрт чек ара бекети, медборбор, стоматологиялык борбор, эки дарыкана, өрт өчүрүүчү бөлүк, 27 АЗС, 34 соода түйүнү, беш ашкана жана 3 ресторан болгон. Чек ара бекеттери дагы кыйроого учураган. Көпчүлүк тургундар үй мүлктөрүнөн, мал-жанынан, машиналарынан айрылышкан.

2022-жылдын сентябрындагы кол салуу бир кыйла кандуу болгон, анда 63 кишинин өмүрү кыйылган, ал тынч жаткан калкка каршы алдын ала жакшы ойлонуштурулган каракчылык акциясы болгон, анын натыйжада Баткен облусунун 140 миңге жакын тургуну өз турак-жайларын убактылуу таштай качууга аргасыз болушкан. КР ӨКМ маалыматы боюнча Баткен облусунда 136 миң 770 жаран коопсуз аймактарга эвакуцияланган, Алардын ичинен 126 673 жаран жергиликтүү тургундардын үйлөрүнө, 4486 жаран атайын эвакуация пункттарына жайгаштырылган, 5611 жаран башка облустардагы туугандарына чыгып кетишкен. Ош облусунун Чоң-Алай районунун Жекенди айыл аймагынан 5301 жаран эвакуцияланган. Кийин, октябрь айынан башына карата 120 миң киши өз үйлөрүнө кайтып келишкен. Баткен облусуна жалпысынан 1600 тонна гуманитардык жардам жеткирилген.

ӨКМ маалыматтары боюнча 6-октябрга карата, комиссия куралдуу кагылышуулардын натыйжасында 661 үй кыйраганын аныктаган, алардын 423үн калыбына келтирүү мүмкүн эмес, ал эми 238и олуттуу оңдоп-түзөтүлүүсү зарыл. Ошондой эле 11 административдик-стратегиялык, 27 социалдык жана 197 чарбалык объекттер, 335 көмөкчү орун жайлар, 1 автомобиль көпүрөсү, 61 автомтбиль кыйратылган.

Чек ара райондорунун жашоочуларын сурамжылоо, бул 2022-жылы Тажикистан тараптан жасалган 4-кутумчулдук экенин айгинелеп көрсөттү.

Кагылышуулар чөлкөмүндө болуу

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) Аппарат кызматкерлеринин тобу 19-сентябрда каргашалуу окуялар болуп өткөн жерлерге барып, бир кыйла катуу кыйроого учураган айылдарда болуп, чөлкөм ичинде көчүрүлгөн адамдар жана айылдардын тургундары менен жолугушууларды өткөргөн, жана ошондон тартып 30-сентябрга чейин адам укуктарынын сакталуусуна мониторинг жүргүзгөн. Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы (Омбудсмени) баштаган топ 2022-жылдын 25-сентябрынан тартып 30-сентябырына чейин, ал эми Акыйкатчынын (Омбудсмендин) орун басары баштаган 2022-жылдын 19–24-сентябрында кагылышуулар болгон чөлкөмдө болуп кайтышкан.

КР Акыйкатчысы (Омбудсмени) баштаган топ Баткен ш., Миң-Булак, Көк-Таш, Үч-Дөбө, Самаркандек, Паскы-Арык, Орто-Сай, Миң-Өрүк, Бай Кара-Бак, Достук, Кара-Бак, Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарында болгон. Баруунун жүрүшүндө жабыр таркан айылдардын жашоочуларын сурамжылоолор өткөрүлгөн.

Акыйкатчынын (Омбудсмендин) орун басары баштаган топ Тажикистандын агерссивдүү аракеттери өзгөчө жигердүү жүргөн Ак-Сай жана Капчыгай айылдарында болгон. Жергиликтүү тургундардын жана бийлик өкүлдөрүнүн айткандарына караганда, Ворух анклавы тараптан бронетехника киргизилип, кырдаалды чалгындоо үчүн дрондор, минометтер колдонулган. 2022-жылдын 16-сентябры күнү кечке Ак-Сай жана Капчыгай айылдарында тажик бронетехникасы айылдардагы үйлөрдү талкалап, адамдарды атып жүргөн. Бул айылдарда бир дагы бүтүн үй калган эмес, алар толугу менен сүздүрүлүп, атылып талкаланган же өрттөлгөн, мал-жандыктар айдалып кеткен, түшүм тартылып алынган же өрттөлгөн, «Эдельвейс» бала бакчасы толугу менен, Б. Ходжаев атындагы мектеп жарым-жартылай өрттөлгөн, медициналык пункттар, электр өткөргүч чубалгалары ж. б. жок кылынган. Ворух анклавынан чыккан аскер адамдары Ак-Сай айылынын чегинен алыс жайгашкан канаттуулар фермасына келип, тоокторду жана чийки заттардын корун тып-тыйпыл жок кылышкан, ал эми тоодо жашынып жүргөн кожоюнду дрондун жардамы менен таап алышкан жана өлтүрүп салышкан. Эвакуацияга үлгүрбөй калган Капчыгай айылынын жашоочулары тоо-таш аралай капчыгайдагы тоо жолдору менен качууга аргасыз болушкан жана 1,5 күндөн кийин гана Кара-Булак айылына жетишкен.

Мына ушул жагдайлар агрессиянын негизги соккусу ушул жактарга багытталганын, ал эми кол салуунун максаты жергиликтүү калкка каршы террор уюштуруп, жашоо-тирлик үчүн жан чыдагыс шарттарды түзүү менен аларды туулган жерлерин таштап кетүүгө аргасыз кылуу болгон деп болжолдоого толук негиз берет.

Ак-Сай айылындагы өрттөлгөн “Эдельвейс” бала бакчасы

Бүткүл айыл боюнча бронетехника издери, атылган гильзлар, ошондой эле жарылбай калган снаряддар ачык чачылып жатат.

Ок-дарылардын фото сүрөттөрү

Сурамжылоого алынгандардын жоопторун талдоо бийликтердин (аскердик жана жергиликтүү) макулдашылбаган, аракетсизидктеринен улам Баткен ш., Миң-Булак, Чек, Кара-Бак, Жаңы-Жер, Чет-Кызыл, Кызыл-Бел айылдарынан эвакуациялоо эмес, баш аламан дүрбөлөңгө түшүү жана бет келди качуу болгон дешке толук негиз берет. Бул айылдардын жашоочуларын аскерлердин коргоосу алдында Баткен ш. же Коргоо министрлигинин бригадасы турган Бужум а., калтырууга болмок.

Көк-Таш, Үч-Дөбө, Самаркандек, Паскы-Арык, Орто-Сай айылдарында болуу мында да согуш аракеттери абдан ургалдуу жүргөнүн, ошондой эле жергиликтүү калктын аскерлер менен биргеликте өз үй-жайларын коргоого толук даяр экендиктерин көрсөттү. Бул чек арачылардын өз үйлөрүн коргоп калышкан тургундар менен тыгыз кызматташуусунан улам гана мүмкүн болуп отурат.

Достук, Кара-Бак, Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарын дыкат карап чугуулар, чек ара аймактарынын жашоочуларынын коопсуздук маселесин түп тамырынан тарта олуттуу чечүүнүн зарылдыгын көрсөттү.

Чек ара бекеттеринин жана турак үйлөрдүн жайгашуусун окуп үйрөнүү, изилдөө, айыл тургундарынын үйлөрү сыпатталып жасалбаган чек араларды бойлой, ал эми чек ара бекеттери, жашоочуларды «тирүүлөй» калкан кылуу менен Кыргызстандын аймагынын тереңинде жайгашканын көрсөтүп турат. Мына ушул жагдай Тажикистандын куралдуу күчтөрүнүн танкаларына, аскер техникаларына жана жоокерлерине Кыргызстандын аймагына 1,5-2 чакырымга чейин тереңдеп кирип келүүгө, тоскоолдуксуз, жазасыз үйлөрдү талап-тоноого жана өрттөөгө, мал-жандыктарды айдап кетүүгө мүмкүнчүлүк түзгөн (кара. картаны).

Тургундарды жана эвакуациялангандарды сурамжылоо

КР Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) Аппарат кызматкерлеринин топтору тарабынан бардыгы болуп 400гө жакын киши сырамжыланган, алардын ичинен бир кыйла толук жооптору менен, 360 анкета каралып иштелип чыккан, үй-бүлө мүчөлөрүнүн саны 6-7 кишинин айланысында, 2118 киши камтылган.

Социалдык абал

Сурамжыланган үй-бүлө башчыларынын ичинен, басымдуу көпчүлүгү төмөнкүлөрдү түзөт

Жайгашуу шарттары

Кол салуу жана эвакуация

Окуялардын хронологиясы көрсөткөндөй, 2022-жылдын 14-сентябрында таңкы 8:00 ченде Тажикистан тараптан Баткен районунун Булак-Башы айыл аткылоого алынган, кийинчерээк ал эки атайын кызматтын башчыларынын макулдашууларына байланыштуу токтогон. Бул тууралуу Президенттин Баткен облусу боюнча ыйгарым укуктуу өкүлү калкты тынчтанууга чакыруу менен, «REGION» телеканалына билдирген. Бирок, кийинки күнү эртең мененки намаздан кийин, 7:00 ченде дээрлик бүтүндөй кыргыз-тажик чек арасы боюнча куралдуу агерссия башталган.

Бийликтин, алып айтканда КР ӨКМ калктын эвакуациялоо жүргүзүлгөнү жөнүндө, тартылган күчтөр жана каражаттар жөнүндө, эвакуациялангандардын саны ж. б. жөнүндө билдирүүлөрүнө карабастан, сурамжылоолордон улам жагдай тап-такыр башкача болгону айгинеленүүдө. Бийлик коркунуч тууралуу кабарлаганбы деген суроого, иштелип чыккан 360 анкетанын ичинен 30 киши гана «ооба» деп жооп берген. Басымдуу көпчүлүк – 300 киши кол саалуу жөнүндө өздөрү атуулардын күбөсү болгондо гана билишкен.

Респонденттердин басымдуу көпчүлүгү – 346сы, өздөрү же жергиликтүү тургундардын жардамы менен эвакуацияланышканын, жана 14ү гана аны бийлик уюштурганын айтышкан.

Мында 231 киши эки жолудан ашуун, 49 киши – эки жолу эквакуацияланууга аргасыз болушса, 47 киши гана бир жолу эвакуация болгон.

Кыргыз-тажик чек арасында чыңалуу сакталып турганына жана тажик аскерлеринин мурунку жылдагы кол салууларына карабастан, буга чейин эвакуация боюнча эч кандай нускамалар өткөрүлгөн эмес, бул суроого 345 респондент терс жооп берсе, 17 киши гана оң жооп берген.

Эвакуация убагында зомбулукка кабылдыңбы деген суроого 4 киши «ооба» деп жооп берген, алардын ичинен 3өө белгисиз адамдар тарабынан, 1өө үй-бүлө мүчөлөрү тарабынан болгон зомбулукка кабылышкан. Зомбулуктун түрү катары: 1 – психологиялык кысымды, 3 – залал келтирүүнү көрсөтүшкөн.

Мурда жашаган жериңизге кайта кайткыңыз келеби деген суроого: 283 – ооба, 50 – жок, 29 – билбейм деп жооп беришкен.

Эгерде кайра кайтып баргыңыз келсе, анда кандай шартта деген суроого: 176 – качан коопсуз болгондо, 45 – бир жуманын ичинде, 26 – качан чек ара көйгөйү чечилгенде, 7 – бул тууралуу бийлик кабарлаганда, 82 – билбейм деген жооптор берилген.

Тыянактар

Кол салуунун талдоосу көрсөткөндөй, Чек, Чет-Кызыл, Жаңы-Жер, Кара-Бак айылдарын, Баткен ш. аткылоо тынч жашап жаткан калк арасында дүрбөлөң салуу, Кыргызстандын куралдуу күчтөрүн бөлүп-жаруу жана агрессиянын чыныгы максаттарынан алагды кылуу максатында жүргүзүлгөн (картадагы кара багыттар, 7-б.). Бул багытта чек ара бузулуп өткөн эмес. Кол салуунун негизги багыты Ворух анклавынын жанында жайгашкан Ак-Сай жана Капчыгай айылдары жана Самаркандек айыл өкмөтү болгон (картадагы кара багыттар, 7-б.).

Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарында тажик танкалары аткычтар бөлүктөрүнүн колдоосу алдында Кыргызстандын аймагына 2 чакырымга чейин тереңдеп кирип келишкен.

Мында, чабуулдун мизин кайтарган чек арачылардын айткандарына караганда, кол салууга Тажикистандын регулярдык аскерлери (чек ара аскерлери, аткычтар бөлүктөрү, беткепчен атайын аскерлер), ошондой эле кийин аныкталгандай эмеректерди, турмуш-тиричилик техникаларын, кышка даяралган тамак-ашты талоонго салып, мародерлук жана үйлөрдү талап-тоноо менен алектенген жарандык кийимчен адамдар адамдар катышкан.

Тажикистан тараптын аткылоолорунан улам, жарылган снаряддын чачырандысы тийген 15 жашар өспүрүм кыз курман болгон, ошондой эле көптөгөн кичинекей балдар атылган октон жана чачырандылардан жаракат алышкан.

Ошентип, тажик тарап социалдык инфратүзүмдөрдү жок кылуу менен, жайкын жарандарга каршы зомбулук кылбоо, аларга каршы аскер күчтөрүн пайдаланбоо принциптери каралган бүтүндөй бир катар Эл аралык конвенцияларды, стандарттарды бузган, муну аскердик кылмыш катары квалификациялоого болот.

Тажикистан Республикасы тарабынан аймактык бүтүндүк, мамлекеттик чек аралардын бузулгустугу, эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен чечүү, күч колдонбоо жана күч менен коркутпоо сыяктуу негизги эл аралык принциптер одоно бузулган.

Тажик тарап өзүнүн иш-аракеттери менен Кыргыз Республикасынын жана Тажикистан Республикасынын ортосундагы эки тараптуу кызматташтык жөнүндө негиздүү болуп саналган «Мамлекеттер аралык негизги мамилелер тууралуу (12-июль 1996-жыл)», «Ак ниет кошуналык жана өнөктөштүк мамилелер жөнүндө (26-май 2004-жыл)» документтерде чагылдырылган ченмедерди жана принциптерди бузган.

Кыргызстан бөтөн аймакты басып алуу максаты жок, коргонуу үчүн гана аракеттерди көргөн. Чек арада болуп өткөн каргашалуу баскынчылык аракеттерди Кыргызстанга карата атайын пландаштырылган агерссия деп так кесе айтууга болот.

Чектеш мамлекеттин агрессиялык актысы БУУ Генералдык ассамблеясынын (XXIX) 1974-жылдын 14-декабрындагы 3314 резолюциясынын, ошондой эле 1907-жылдагы Гаага конвенциясын кошуп алганда, Эл аралык гуманитардык укук жоболорун, 1949-жылдагы согуштун курмандыктарын коргоо жөнүндө Женева конвенциясын жоболорун, аларга карата 1977-жылдагы эки Кошумча протоколдорду бузган, ушуга карабастан Тажикистан эл аралык гуманитардык укуктун негизин түзүүчү бул 4 конвенциянын бардыгын ратификациялаган.

БУУ Генералдык Ассамблеясынын 1974-жылдын 14-декабрындагы №3314 резолюциясы төмөнкү иш-аракеттерди агерссиялык акты катары аныктайт:

• куралдуу күчтөрдүн башка мамлекеттин аймагына басып кирүү, аны аннексиялоо жана оккупациялоо (убактылуу болсо да);
• бомбалоо же башка мамлекеттин аймагына каршы курал-жарак колдонуу;
• башка мамлекеттин суу бекеттерин же жээктерин камалоо;
• башка мамлекеттин куралуу күчтөрүнө чабуул коюу;
• макулдашуунун шарттарын бузуу менен, ошого тете эле макулдашуунун мөөнөтү бүткөндөн кийин башка мамлекеттин аймагында калуу, акыркы менен макулдашуу боюнча башка мамлекеттин аймагында турган куралдуу күчтөрдү колдонуу;
• үчүнчү мамлекеттин башка мамлекетке карата агерссияны жүзөгө ашыруусу үчүн мамлекеттин өзүнүн аймагын берүүсү;
• олуттуулугу боюнча буга чейинки пункттарга теңдеш эле куралданган кескилерди, топторду, жалданмаларды ж. б. башка мамлекетке каршы куралдуу күрөш актысын жүзөгө ашыруучу мамлекеттин атынан жиберүү.

Тажикистандын алдын ала кутумдалбаган согуштук агрессиясы төмөнкүдөй бир катар принциптерди бузган:

• Европадагы коопсуздук жана кызматташтык боюнча 1975-жылдын 1-августундагы Кеңешменин корутунду актысын. Биринчи кезекте бул күч же күч колдонуу коркунучун колдонбоо, аймактык бүтүндүк, чек аралардын бузулгустугу жана эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен жөнгө салуу принцибин;
• БУУ Уставына ылайык, БУУ Генералдык ассамблеясынын 1970-жылдын 24-декабрындагы 2625 (XXV) Резолюциясы менен кабыл алынган мамлекеттердин ортосундагы достук мамилелер жана кызматташтыкка тешелүү эл аралык укуктун принциптери жөнүндө декларацияны;
• Ошондой эле чыр-чатактарды жана кризисттерди болтурбоо, тынчтыкты колдоо боюнча түзүмдөрдү жана механизмдерди аныкталаг ЕККУ 1992-жылдагы Хельсинки документинин ченемдерин тоготкон эмес жана эл аралык гуманитардык укуктун жоболорун жүзү каралык менен бузган.

Агрессивдүү аракеттерин эске алуу менен, Тажикистан Кыргызстандын чек ара райондорундагы калкка террордук кылуу аркылуу бюджеттин финансылык мүмкүнчүлүктөрүн курутуу жана чек ара аймактарында жарандардын жашоосу үчүн жан чыдагыс шарттарды түзүү менен, Ворух анклавын негизги аймагына кошуу максатын көздөгөн деп ишенимдүү айтууга болот. Агрессордун арам максаты ишке ашкан учурда кыргыздардын Лейлек анклавынын пайда болуусу үчүн айкын өбөлгөлөр түзүлөт.

Расмий Душанбенин аракеттери Согдий облусунун калкынын адбан жыштыгы жана жетишсиздиги аймакта өтө курч сезиле баштаган сууга болгон муктаждыктын кескин өсүүсү менен шартталган. «Головной» суу бөлүштүрүү түйүнүн ээлеп алуу калкты суу менен камсыз кылуу боюнча маселени чечмек. Бирок, бул учурда, Баткен ш., жана Баткен району суунун жетишсиздигинин айкын коркунучу алдында калат.

Мындан тышкары, БУУ эксперттеринин божомолдору боюнча эң жакынкы убактарда Афганистанда баңги заттарын өндүрүү 50%га чейин көбөймөкчү, ушуга байланыштуу Тажикистандын аймагы аркылуу өтүүчү баңги заттарынын агымынын көбөйүшү күтүлүүдө. Бул жагдайлар Тажикистандын кылмыштуу пландары боюнча биздин жүйөлөрдү кыйыр бышыктайт.

Тажикистандын агрессивдүү аракеттеринин Борбордук Азия үчүн кыйла коркунучтуу кесепеттери бар, мында аймакты өзүнүн таасир этүү чөйрөсү катары эсептеген Россиянын, ошондой эле бул аймакты кызматташуу үчүн келечектүү деп эсептеген Кытай жана АКШ мамлекеттеринин экономикалык кызыкчылыктары кесилишет. Ошол эле учурда, бир беткей баалоого мүмкүн болбогон Тажикистандын Афганистан менен өз ара мамилелерин эстен чыгарууга болбойт, ал Душанбеден колдоо таап келаткан оппозициясы менен маселелерин чечүү үчүн жагдайдан пайдаланышы толук мүмкүн. Өз кезегинде, Афганистан тараптан болгон коркунучту пайдаланып, Тажикистан Россиянын жана Кытайдын жардамы алдында аскер техникасын көбөйтүү менен, аны кыргыз-тажик чек арасына топтоштурууда. Мындан тышкары, Украинанын аймактарын аннексиялоо боюнча аракеттер, күчтүн жардам менен аймактык талаш-тартыштарды чечүү мүмкүнчүлүгү жаатында кооптуу жосунсуз жорукту пайда кылууда.

Ошентип, толук масштабдуу согуштук аракеттер башталып кеткен жагдайда, бул чыр-чатак узак мөөнөттүү мүнөзгө ээ болушу жана аймактын чектеринен тышкары чыгып кетиши, көптөгөн курмандыктарга, качкындардын арбуусуна, ансыз деле Украинадагы согуштук аракеттерге жана COVID-19 пандемиясына байланыштуу начарлап бараткан социалдык-экономикалык көйгөйлөрдүн тереңдешине алып келиши ыктамал.

БУУ колдоосу укуктун үстөмдүгүн жана адам укуктарын алга жылдырууну жана коргоону камсыз кылуу боюнча биргелешкен күч-аракеттерди чыңдоого жана жигердендирүүгө жагымдуу таасирин тийгизмекчи. Анын сакталуусун кыйшаюусуз камсыз кылуунун мааниси абдан чоң. Бул жагдайда БУУ ролу бир кыйла күчтүү жана маанилүү, ошондуктан дүйнөдөгү кырдаал, окуяларга байкоо салып турган атайын баяндамачылар өз мандаттарын так аткаруулары жана өрчүп бараткан чыр-чатактан сактоолору, жер-жерлерде алдын ала озунуп иштеп, натыйжалуу чараларды көрүүлөрү тийиш (превентивдүү механизмдер).

БУУ Уставынын 2-беренесинде эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен чечүүнүн зарылдыгы жазылган жана эл аралык мамилелерде күч же аны колдонуу менен коркутуудан кармануу милдеттендирген.

Тынчтыкты сактоо боюнча БУУ тез жана натыйжалуу иш-аракеттерди камсыз кылуу үчүн башкы жоопкерчилиги БУУ Коопсуздук Кеңешине жүктөлгөн (БУУ Уставы 24-берене). БУУ Коопсуздук Кеңешине тынчтыкты жана коопсуздукту сактоого коркунуч келтирген кандай болбосун талаш-тартышты же кырдаалды териштирүү ыйгарым укугу берилген (34-берене). Зарыл болгон учурда, БУУ мүчөлөрүнүн кимиси бул максаттарга тартыларын аныктоо менен (48-берене), БУУ КК күч колдоно алат (42-берене).

Кыргыз Республикасынын чек арадагы айылдарынын жайкын жашоочуларына каршы БУУ Коопсуздук Кеңешин айланып өтүү менен иштелген Тажикистандын аракеттеринин натыйжасында бул маанилүү жоболордун бардыгы бузулганы айдан ачык.

Жабыркаган айылдардын калкы менен жолугушуулардан, ички качкындарды сурамжылоолордон улам, мына мындай тыянак чыгарууга болот, ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийликтер жана күч түзүмдөрү кырдаалдын мындай өнүгүшүнө даяр эмес болушкан, так ишенимдүү маалыматтарга да ээ болушкан эмес, бул бир катар учурларда жалган маалымат берип, калкты жаңылдырууга да алып келген. Мисал үчүн, чек арадагы Кара-Бак айылынын бир жашоочусу менен болгон маектен улам анык болгондой, ал аял 14-сентябрда атуулар башталганда эле үй-бүлөсү жана айылдаштары менен айылдан чыгып кетишкен, бирок жергиликтүү бийликтин бул жөн эле кутумчулдук болгону, коркунуч жок экени жөнүндө кабарландыруусунан кийин алар айылдарына кайтып келишкен, анан бир күнгө жетип-жетпей мурдагыдан дагы күчтүү аткылоонун алдында калышкан. Ички качкындарды, жабыркаган айылдардын тургундарын сурамжылоолор көрсөткөндөй, куралдуу агрессия болгондо ишке кирүүчү кабарландыруу тутуму же болгон эмес, же болбосо иштебей калган.

Эвакуациялоо тутуму дагы, ага тиешелүү кулактандыруу, кабарландыруу, коопсуз багыт, жолдорду аныктоо, транспорт уюштуруу жана узатууну камсыз кылуу элементтери менен болгон эмес. Адамдар өз бет алдыларынча, эптеп эле аткылашкан жерден алыс болуш үчүн, көпчүлүгү жөө-жалаңдап, тоо жолдору менен качышкан. Ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийилик жана күч түзүмдөрү коопсуз же ыңгайлуу багыт, жолдор, коркунучу жок райондор жөнүндө маалыматтарды калкка жеткире алышкан эмес, натыйжада айылдардын көптөгөн жашоочулары чабуулга кабылып, бир нече ирээт эвакуацияланууга аргасыз болушкан.

Кыргызстан кезектеги жолу Тажикистан тараптан болуучу аскерий агрессияга даяр эместигин көрсөттү, тышкы чалгындоо жана аскердик чалгындоо иштери (КМ, УКМК ЧА), мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын калкты алдыда болуучу эвакуация, анын тартиби жана алгоыргагы жөнүндө калкты кабарландыруу боюнча өз ара аракеттерүүлөрү талаптагыдай жана тутумдуу жолго салынган эмес, мына ушул жагдайлар калктын жалган кабарлануусуна жана чар-жайыт качуусуна алып келген. Кыргыз Республикасынын УКМК Чек ара аскерлеринин куралуу агрессиянын алдын алууга жана балтурбоого, өзүнүн улуттук кызыкчылыктарын коргоого даяр эместиги көз көрүнө айгине болду.

Мүмкүн жабыркаган айылдардын калкынын канча бир саны, алар калыбына келтирилген учурда да, туулган жерлерине кайтып баруудан баш тарышат, анткени, мамлекет алардын үй-бүлөлөрүнүн коопсуздугун кепилдей албасын түшүнүшөт, эвакуацияланган тургундар менен жолугушууларда алар кыргыз-тажик чек араларын делимитациялоо жана демаркациялоо маселесин бир нече ирээт көтөрүштү.

Тажикистандын улам күч алып бараткан агрессивдүү риторикасынан улам, чек ара маселесин Кыргызстандын улуттук кызыкчылыктарын эске алып, саясий-дипломатиялык сүйлөшүүлөр жолу менен чечүү мүмкүнчүлүгү жөнүндө ойлонуу жакынкы болочокто актуалдуу болбойт.

Жогоруда баяндалгандарды эске алуу менен, диверсияларга жана кутумчулдуктарга каршы ийгиликтүү күрөшүүгө жөндөмдүү, күжүрмөн чек ара аскерлерин жана коргоо министрлигинин аскер бөлүктөрүн түзүү, заманбап курал-жарактардын тутумуна ээ болуу гана чек ара маселелерин тынч нукта чечүү үчүн расмий Душанбени сүйлөшүүлөр үстөлүнө отургузууга мүмкүнчүлүк берет деп ойлойбуз.

Сунуштамалар:

Кыргыз Республикасынын Өзгөчө кырдаалдар министрлигине:

1. Баткен облусунун чек арада жайгашкан айылдарында калкты кеңири тартуу жана тиешелүү маалыматтык жумуштарды жүргүзүү менен, жарандык коргонуу боюнча машыгууларды иш-тажырыйбага киргизүү маселесин карап чыгуу;

2. Инфратүзүмдү өнүктүрүү жана калкты кабарландыруу тутумун талаптагыдай жолго коюу;

3. Азыркы окуяларды эске алып, ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийликтер жана күч түзүмдөрү менен эвакуциялоо пландарын кайра карап чыгуу жана макулдашуу;

Кыргыз Республикасынын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин Чек ара кызматына:

4. Чек арадагы айылдардын коопсуздугун камсыз кылуу максатында, Ворух анклавынын айланасындагы чек ара күзөттөрүн кайра коюу зарыл;

5. Алдыда мүмкүн болуучу согуштук кутумчулуктарды эске алуу менен, кыргыз-тажик чек арасында жүрүм-турумдун натыйжалуу стратегиясын жана тактикасын иштеп чыгуу, чектеринде калктын жашап туруусуна тыюу салынуучу чек ара чөлкөмдөрүн киргизүү маселесин карап чыгуу;

Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигине:

6. Эл аралык институттардын болуусун камсыз кылуу үчүн Баткен облусунда эл аралык уюмдардын кеңселерин ачуу маселесин иштеп чыгуу;

7. Үстүбүздөгү жылдын сентябрь айында Баткен облусундагы окуяларды изилдөө жүргүзүү үчүн БУУ атайын баяндамачыларын чакыруу максатында тиешелүү документтерди даярдоо;

8. Тажикистандын куралдуу агрессиясына күнөөлүүлөрдү жоопкерчиликке тартуу максатында, Эл аралык кылмыш-жаза сотуна кайрылуу үчүн тиешелүү документтерди даярдоо;

9. Тажикистан үчүн «сезимтал» маселелерди аныктоо максатында, кыргыз-тажик эки тараптуу кызматташтыктын бардык өңүттөрүн кайра карап чыгуу жана чек ара маселесин тынчтык жолу менен чечүүгө мажбурлоо максатында кысым көрсөтүү;

Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигине:

10. Аларга каршы күрөшүүнүн заманбап жана кыйла арзан тутумдары болгон шартта чабуул коючу курал-жарактардын (танкалар, учактар) алсыздыгын көрсөткөн Укранинадагы согуш тажырыйбаларын жана мүмкүн болуучу согуштук аракеттердин тоолуу рельефин эске алуу менен, Кыргызстандын куралдуу кучтөрүнүн Тажикистандын куралдуу күчтөрүнө карата аскердик-техникалык жактан паритетин камсыз кылууну калыптандыруу;

Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетине:

11. Адам укуктарынын кебелбес принциптерин жана эл аралык укуктун ченемдерин тебелеген агрессордун демократиялык мамлекет катары беделин кетирүү, аны эл аралык донорлордун жардамдарынан, каржылоосунан, инвестициялардан ж. б. ажыратуу максатында, эл аралык гуманитардык укуктун жана адам укуктарынын ченемдеринин бузулуусуна алып келген Тажикистандын кылмыштуу аракеттери жөнүндө БУУ, эл аралык уюмдарды жана дүйнөлүк коомчулукту кабарландыруу боюнча жумуштарды күчөтүү;

Жарандык коомго жана жалпыга маалымдоо каражаттарына (ЖМК):

12. Өкмөттүк эмес уюмдарга, мүмкүн болушунча өз ресурстарын Баткен облусунун чек ара райондоруна, алып айтканда, тынчтыкты орнотуу, ак ниеттүү коңшулук мамилелерди калыбына келтирүү жана жабыркагандарга социалдык жардам көрсөтүү чөйрөлөрүнө багыттоо;

13. Укук коргоочулук ишке адистешкен өкмөттүк эмес уюмдарга эл аралык сотторго жекече даттанууларды берүүдө жабыркаган жарандарга көмөк көрсөтүү;

14. ЖМК тажик аскерлеринин согуштук кылмыштарынын фактыларын жыйноого жардам көрсөтүү;

Эл аралык коомчулукка:

15. Тажикистандын Баткен облусунун тынч жаткан калкына каршы адамкерчиликсиз, куралдуу агрессиялык актысын чечкиндүү айыптоо жана Тажикистанды мындан ары карай чек арадагы айылдардын жашоочуларына каршы куралдуу жана башка кутумчулдуктарды токтотууга мажбурлоо;

16. Агрессорго тынч жаткан калкка каршы жасаган бардык кылмыштары үчүн жоопкерчилиги үчүн белги берүү, бүтүндөй эл аралык коомчулуктун артыкчылыктуу милдети болуп саналган адамдын өмүрүн, укуктарын жана эркиндиктерин коргоо боюнча бардык укук коргоочу уюмдардын иштерин күчөтүү.

Тажикистан Республикасынын 2022-жылдын сентябрындагы куралдуу кол салуусунун убагында жабыркаган Баткен облусунун тургундарынын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталуусунун мониторингинин 2-этабы

Баткен облусун калыбына келтирүү үчүн кабыл алыган ченемдик укуктук актылар

Кыргыз Республикасынын Президенти 2022-жылдын 17-сентябрында «Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» УП 313 Жарлыкка кол койгон, ага ылайык кийин-соңу келтирилген зыянды баалоо, компенсацияларды төлөө, үйлөдү калыбына келтирүү менен алектенген мамлекеттик комиссия түзүлгөн.

Өз кезегинде Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети2022-жылдын 19-сентябрында Президенттин 2022-жылдын 17-сентябрындагы Жарлыгын ишке ашыруу үчүн № 617 буйуртмасын чыгарган.

Кыргыз Республикасынын Президенти 2022-жылдын 11-октябрында «Баткен облусунун Баткен районунун айрым калктуу конуштарын калыбына келтирүү боюнча кошумча чаралар жөнүндө» дагы бир Жарлыкка кол койгон. Жарлыкта кол салуу убагында бир кыйла катуу жабыркаган Капчыгай жана Достук айылдарын толук калыбына келтирүү жөнүндө сөз болот.

Кыргыз Республикасы социалдык жактан корголбогон жарандардын категорияларын камсыз кылуу жана колдоо, бүткүл өлкөнүн аймагында өз жарандарынын эмгегин жана саламаттыгын коргоо боюнча милдеттенмелерди өзүнө алган. Мында өз укуктарын ишке ашыруунун кыйла катаал шарттарына жана алардын бузулуу тобокелчилигине байланыштуу, Баткен облусу өзгөчө статуска ээ экенин белгилеп коюу керек, төмөнтө Кыргыз Республикасынын Баткен облусунун контекстинде адам укуктарын кепилдөөчү айрым ченемдик укуктук актылар келтирилген.

- «Айрым чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамы, 26.07.2011-жыл;

- «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамын ишке ашыруу жөнүндө КР Өкмөтүнүн токтому, 20.03.2012-жыл;

- «Баткен облусунун статусу жөнүндө» КР Мыйзамы, 10.09.2021-жыл;

- «Жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө» КР Мыйзамы, 09.01.2005-жыл;

- «Коомдук саламаттык жөнүндө» КР Мыйзамы, 24.07.2009-жыл;

- «Билим берүү жөнүндө» КР Мыйзамы, 30.04.2003-жыл;

- «Мамлекеттик жөлөк пулдар жөнүндө» КР Мыйзамы, 28.07.2017-жыл;

2022-жылдын 14-17-сентябрындагы куралдуу кол салуунун кесепеттерин жоюу боюнча жүргүзүлгөн иштер жөнүндө маалыматтар.

Лейлек районунун мамадминистрациясынын 2022-жылдын 17-сентябрындагы № 2/230 буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндар боюнча чыгымдардын сметасынын суммасы 1 миллиард 173 миллион 621 миң 795 сомду түзгөн.

Баткен районунун мамадминистрациясынын 2022-жылдын 17-сентябрындагы № 234-б буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндар боюнча чыгымдардын сметасынын суммасы 2 миллиард 437 миллион 356 тысяч 469 сомду түзгөн.

Баткен районунун акимиатынын 2022-жылдын 16-сентябрындагы № 184 буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндын сметалык наркынын көлөмү 11 миллион 897 миң 704 сомду түзгөн.

Баткен облусуна келтирилген зыяндын сметалык наркынын жалпы суммасы 3 миллиард 622 миллион 875 миң 968 сомду түзгөн.

Баткен облусунун аймагында жүргүзүлгөн эвакуациялык иш-чаралардын маалыматтары боюнча 2022-жылдын 14-17-сентябрында саат 6:00 ченде Баткен облусунун Баткен жана Лейлек райондорундагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участкасында катталган куралдуу кол салууга байланыштуу жергиликтүү калк туугандарына жана убактылуу жайгаштыруу пункттарына эвакуацияланган.

Баткен облусу боюнча бардыгы 136 770 жаран эвакуацияланган, алардын 51и эвакуациялык пунктарга жайгаштырылган, алардын ичинен 132 828 жаран туруктуу жашаган жерлерине кайрылып келишкен (5 244 ПВР ичинен, жарандардын үйлөрүнүн ичинен 114 491).

Азыркы күндө облуста өз үйлөрүнө 3 942 жаран кайтып келген, б. а. убактылуу үйлөрдө 3781 жаран жашап атышат. Баткен облусунда 1791, Ош ш., 84, Жалал-Абад обулусунда 125, Чүй облусунда 819, Бишкек ш., 691, Ош облусунда 271 жаран жашап туруууда. Кабыл алуу жайларына 161 жаран жайгаштырылган, Баткен обулусунда 105, Жалал-Абад облусунда 33, Чүй облусунда 23 жаран.

Туруктуу жашаган жерлерине 132 828 жаран кайтып келген. 119 728 Баткен облусунан, 3790 Ош шаарынан, 445 Жалал-Абад обулусунан, 160 Ысык-Көл облусунан, 1115 Чүй облусунан, 4378 Бишкек шаарынан, 3212 Ош облусунан.

Кырдаалдан улам кыйраган курулмалар боюнча:

Баткен облусуна, Баткен, Лейлек райондоруна жана Баткен шаарына өзгөчө кырдаалдардан улам келтирилген зыяндарды баалоо боюнча Жарандык Коргонуу Комиссиясынын актысына ылайык, толук кыйраган үйлөрдүн жалпы саны437ни түзөт (Баткен району 329 , Лейлек району 107, Баткен ш. 1).

21.11.2022-ж. абал боюнча 413 үйдүн курулуш иштери жүрүүдө, алардын ичинен 24 үйдүн жерпайлары куюлууда, 141 турак үйдүн жерпайларын куюу боюнча жумуштар бүткөрүлгөн, 127 үйдүн дубалы тургузулууда, 91 үйдүн дубалдары бүткөн, 26 үйдүн чатырлары темир-бетон менен жабылган жана 4 үйдүн чатырын куруу улантылууда.

Социалдык объектерде:

ӨК убагында кыйраган 27 объекттин ичинен Баткен районунун акиматынын (2 мектептин жана 5 балдар бакчасын капиталдык оңдоп-түзөөсү) жана «Ас-Сафа» фондунун (1 ФАП капиталдык оңдоп-түзөөсү) каражаттарынын эсебинен 8 объекттин капиталдык оңдоп-түзүү жумуштары бүткөрүлгөн.

Компенсация:

Мамкомиссиянын 2022-жылдын 1-октябрындагы № 1 Чечимине ылайык, райондук жана шаардык комиссиялардын корутундуларынын негизинде бардык кыйраган жана капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине 200 000 сомдон төлөнүп берилген.

Алып айтканда, Баткен районундагы 329 толук өрттөлгөн жана 173 капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине – 100,4 млн. сом, Лейлек районундагы 107 толук өрттөлгөн жана 77 капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине – 36,8 млн. сом, ошондой эле Баткен ш., 1 батирдин ээсине 200 000 сом төлөнүп берилген. Бүтүндөй облус боюнча 687 жаран 137,4 млн. сом өлчөмүндө компенсация алышкан.

Мамлекеттик комиссиянын № 2 чечими боюнча райондук жана шаардык жарандык коргонуунун актыларына ылайык, кезектеги оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине 100 миң сомго чейин компенсация төлөнүп берилүүдө. Алып айтканда, Баткен районунда 229 үй-бүлөгө, Лейлек районунда 248 үй-бүлөгө, Баткен шаарында 25 үй-бүлөгө төлөп берүүлөр жүргүзүлүүдө.

Ошондой эле курман болгон 12 жарандын үй-бүлөлөрүнө 360 000 сом, жабыркаган 12 жарандын дарылануусуна 375 000 сом, эвакуацияга жаман тамак-ашка 328 000 сом, Лейлек районунун Кулунду базарын калыбына келтирүүгө жана өнүктүрүүгө 2,0 млн. каражат, жабыр таткан жарандардын балдарына 58 миң 780 сом таратылып берилген.

Баткен районунда 300 тоннадан ашуун жана Лейлек районунда жана Сүлүктү шаарынын кенчилерине авариялык үйлөрдү отун манен камсыз кылуу үчүн 340 тоннадан ашуун көмүр таратылган.

Жабыркаган жарандар алган насыялар боюнча:

Коммерциялык банктар тарабынан 15 миллиард 79 миллион 457 миң сом сумамасындагы 106 насыялар, банктык эмес фианасылык-насыялык уюмдар тарабынан 4 миллион 176 миң 968 сомдук 168 зайымдар жок кылынган.

Сурамжылоонун натыйжалары

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) институту 2022-жылдын сентябрындагы Тажикистан Республикасынын куралдуу агрессиясынын убагында жабыр таткан Баткен облусунун чек ара айылдарынын жашоочуларын сурамжылоо жүргүзкөн. Сурамжылоо жабыр тарткан айылдардын жашоочуларынын укуктарынын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарынын сакталышынына, тынч жашоого кайтуу процессине, ошондой эле мамлекеттин татыктуу жашоо шарттарын камсыз кылуу боюнча милдеттермелерди аткаруусуна мониторинг жүргүзүү максатында өткөрүлгөн.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) мониторинг жүргүзүү тобу 7–11-декабрда Баткен облусунун Лейлек районунун жабыр тарткан айылдарында, 12–16-декабрда Баткен районунун жабыр тарткан айылдарында болушкан.

Лейлек районуна мониторинг жүргүзүүдө топ Интернационал, Максат, Арка жана Достук айылдарында болгон.

Баткен районуна мониторинг жүргүзүүдө топ Самаркандек, Паскы-Арык, Миң-Өрук, Кара-Бак, Көк-Таш айылдарында болгон.

Жергиликтүү бийлик органдары жана жабыркаган айылдардын тургундар менен жолугушуулар, Интернационал айылындагы базарда өзүнчө болуу, жеке ишкерлер менен жолугушуулар өткөрүлдү. Жолугушуулардын убагында: балдарды ребилитациялоо, окуучу балдар программадан артта калып калышкандыктан, мектеп программасын окутуу боюнча кошумча курстарды уюштуруу жөнүндө, баарында эле зарыл техникалык жабдуулар жана байланыш боло бербегендиктен, он-лайн окутуунун татаалдыктары жөнүндө, балдарга, жумушсуздук жөнүндө жөлөк пулдарды жол-жоболоштуруунун кыйынчылыктары жөнүндө маселелер көтөрүлдү. Жеке ишкерлер жоголгон товарлар үчүн компенсация болбогонуна, насыя алууну жол-жоболоштуруунун кыйынындыгына – мисалы, банктар күрөөнүн бул түрүнүн кунарсыздануу тобокелчилигинен кооптонуудан улам, күрөө катары кыймылсыз мүлктү кабыл ала беришпей жатышканына даттанышты. Максат айылынын жашоочулары эвакуация үчүн бир кыйла коопсуз, альтернативалык жолду куруу маселесин көтөрүштү. Паскы-Арык жана Самаркандек айылдарынын жашоочулары сугат жана ичүүчү суунун тартыштыгы, турак-жай куруу үчүн да, мал-жандыктарды багуу үчүн дагы жайыттын жетишсиздиги жөнүндө көйгөйлөрдү ортого салышты. Ошентсе да, коопсуздукту камсыз кылуу жана жакында болуп өткөн каргашалуу окуялардын кайталануусуна жол бербөө негизги маселе бойдон калууда. Бардыгы бир кишидей, бир ооздон кыргыз-тажик чек ара маселесин чечүүнү, чек арага жакын жерлерде аскерлердин болуусун күчөтүүнү жана аларды техника жана курал-жарак менен жетиштүү деңгээлде камсыз кылууну талап кылышты.

Үй-бүлөсүнүн саны орточо 5-6 кишини түзгөн 337 киши сурамжыланганда, камтуу 1900гө жакын кишини түзгөн. Төмөнкү айылдардан алынган, кыйла толук жооптуу жана иштеп чыгууга болгон анкеталардын саны 317ини түзгөн:

Жолугушуулардын убагында жашоочулар Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына (Омбудсменине) даректелген кайрылууларын дагы беришкен. Бардыгы 39 кайрылуу келип түшкөн, алардын ичинде – 33 жеке арыздар, 6 жамааттык кайрылуулар бар.

Чек ара аймактарынын калкын социалдык камсыз кылуу

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 19-беренесинде мамлекет элдин бакубатчылыгы жана аны социалдык коргоо жөнүндө камкордук көрөт, ошондой эле жарандардын социалдык жактан корголбогон категорияларын колдоону, эмгекти жана ден соолукту коргоону камсыз кылат деп жарыяланган. «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» 26.07.2011-жылдагы КР Мыйзамынын негизинде жана «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө КР Мыйзамын ишке ашыруу тууралуу» КР Өкмөтүнүн Токтомуна ылайык, Баткен облусунун Лейлек районунун Кулунду айыл аймагынын Интернационал жана Максат айылдарына, Жаңы-Жер айыл аймагынын Арка жана Достук айылдарына, ошондой эле Самаркандек айыл аймагынын Самаркандек, Паскы-Арык, Миң-Өрүк айылдарына, Кара-Бак айыл аймагынын Кара-Бак айылына, Ак-Сай айыл аймагынын Көк-Таш айылына чек ара аймактары статусу берилген. Мындан тышкары, 2021-жылдын 10-сентябрында «Баткен облусунун статусу жөнүндө» КР Мыйзамы кабыл алынган, анда Баткен облусунун статусу аныкталган жана мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын аймактык бөлүмдөрүнүн уюштуруунун жана ишинин өзгөчөлүктөрү белгиленген.

Чек ара аймактары статусун жана Баткен облусуна статус берүү мамлекеттик иштерди, өзүнө төмөнкүлөрдү камтыган, артыкчылыктуу багыттарда жүзөгө ашырууну талаптайт:

- жер участокторун өздөштүрүү, инфратүзүмдөрдү жакшыртуу жана өнүктүрүү;

- Кыргыз Республикасынын өзгөчө стутуска ээ алыскы чек ара аймактарындагы калктуу конуштардын тургундарынын жашоо-тиричиликтеринин сапатын жогорулатуу үчүн шарттарды түзүү, жана Кыргыз Республикасынын калктуу конуштарынын социалдык-экономикалык өнүгүү деңгээлдериндеги айырмачылыктарды кыскартуу;

- жашоочуларды жумуш менен камсыз кылуу деңгээлин жогорулатуу;

- өзгөчө статуска ээ болгон Кыргыз Республикасынын алыскы чек ара аймактарынан Кыргыз Республикасынын жарандарынын миграциясынын алдын алуу үчүн шарттарды түзүү;

- туруктуу жашоо, чек арадагы калктуу конуштардын санын жана аларда жашаган Кыргыз Республикасынын жарандарынын санын көбөйтүү максатында, Кыргыз Республикасынын өзгөчө статуска ээ болгон алыскы аймактарына Кыргыз Республикасынын жарандарын тартуу үчүн шарттарды түзүү;

Мындан тышкары, мамлекет өзгөчө статуска ээ болгон Кыргыз Республикасынын алыскы чек ара аймактарындагы калктуу конуштарда туруктуу жашап турушкан жарандарга социалдык колдоо көрсөтөт, кепилдиктерди, компенсацияларды жана жеңилдиктерди берет.

Жогоруда көрсөтүлгөн айылдарда жүргүзүлгөн жашоочуларды сурамжылоо КР Конституциясына жана көрсөтүлгөн мыйзамдарга ылайык мамлекет өзүнө алган милдеттенмелер боюнча мамлекеттик органдардын талаптагыдай эмес, жетишсиз иштеп жатышканын көрсөттү.

- көрсөтүлгөн айылдардагы тургундардын жашоо-тиричилик сапаты Кыргыз Республикасынын калган аймактарына караганда бир кыйла төмөн. Мисалы, Лейлек районунун Интернационал, Достук жана Максат айылдарынын, ошондой эле Баткен районунун Паскы-Арык, Самаркандек айылдарынын жашоочуларын ичүүчү суу менен камсыз кылуунун олуттуу көйгөйлөрү бар. Жашоочулар ичүү жана башка тиричиликтик муктаждыктар үчүн сууну сатып алууга аргасыз. Алып айтканда, респонденттердин 47%ы ичүүчү сууга жеткиликтүүлүк жок экенин белгилешкен. Турмуш-тиричиликте күндөлүк керектелүүчү нерселер жана азыктар жетишпейт, базарлар начар иштешет, соода дээрилик жокко эсе, демек, азык-түлүк абдан кымбат. «Кышка сиз канчалык даярсыз» деген суроого, 13%ы гана «Толук даярбыз» деп жооп беришсе, 52%ы жарым-жартылай даярбыз, жана 30%дан ашууну – даяр эмеспис деп жооп беришкен;

- жергиликтүү калктын жумуш менен камсыз болуу деңгээли төмөн бойдон калууда, Баткен окуяларынан кийин көпчүлүгү тапкан-ташыгандарынан, мал-жандыктарынан ажырап калышкан. Сурамжылангандардын ичинен болжол менен 35%ынын туруктуу айлыктары, же жашоо-тиричилик үчүн каражат табуунун эч кандай булактары жок. Ошол эле убакта, ушул багытта иш алып барууга милдеттүү болушкан ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар эч нерсе кылышкан эмес. Жашоочулардын басымдуу көпчүлүгү жумуш менен камсыз кылуу саясатынын активдүү жана пассивдүү чаралары, жумушсуздарга бош орун издөө жана сунуштоо, кесипке окутуу жана кайра даярдоо жөнүндө эч нерсе билишпейт, респонденттердин бир нечесине гана жеке менчик үйлөрдүн курулушунда (калыбына келтирүүдө) иштөө сунушталган. Ошентсе да, Арка айылында мамлекеттик органдар тарабынан чакан бизнести колдоо жүзөгө ашырылып, натыйжада 6 жумушчу орду түзүлгөнүн белгилеп коюу керек;

- чек ара аймактарында миграциянын алдын алуу да начар иштелген, бул багытта кандай дайындуу иш-чаралар жүзөгө ашырылганы белгисиз бойдон калууда, бирок натыйжа көрсөтүлгөн Мыйзамга таптакыр карама-каршы. Айылдарда болгон убакта, алардын айрымдарында тургундардын дээрилик көпчүлүгү жок болуп чыгышты, алардын белгилүү пайызы кайтып келбеси да айдан-ачык;

- социалдык колдоого жана жеңилдиктерге келе турган болсок, жашоочуларды сурамжылоодон улам таптакыр карама-каршы көрүнүш. Жолугушуулар өткөрүлгөн бардык айылдарда балдарга жөлөкпул жол-жоболоштуруу маселеси көтөрүлдү, мамлекеттик органдар ар кандай шылтоолор менен жөлөкпулдарды кесип салышат же аларды төлөөнү толук токтотуп коюшат. Ошол эле убакта, белгилүү окуялардан кийин тапчу айлыктарынан ажырап калган көптөгөн жашоочулар үчүн балдарга жөлөкпулдар үй-бүлөнүн негизги кирешеси болуп калууда.

Ишкердик

«Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, мамлекет төмөнкүнү камсыз кылат:

- чек ара аймактарында жеке жана юридикалык жактар чек ара соодасын жүзөгө ашыруулары үчүн шарттарды түзүү;

«Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» КР Президентинин Жарлыгынын негизинде, төмөнкү пункттар менен жеке ишкерлер үчүн төмөнкү жеңилдиктер жана бошоңдотуулар каралган:

8) Кыргыз Республикасынын Салык кодексинин 34-беренесинин 2-бөлүгүнүн 2-пунктуна ылайык, Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан чек арадагы калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу жабыркаган жеке ишкердик субъекеттери (күйүүчү-майлоочу майларды сатуучу, тоо-кен өндүрүү иштерин жана резидент эместерди кошпогондо) үчүн 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө салыктарды төлөөнүн (КНС кошпогондо) нөл пайыз өлчөмүндөгү ставкасы белгиленсин;

9) Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу жеке ишкерлер, 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө, камсыздандыруу төгүмдөрүн төлөөдөн бошотулсун;

10) Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешине юридикалык жактар үчүн 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө камсыздандыруу төгүмдөрүн төлөөдөн бошотуу жана Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу экономикалык ишмердик субъекттеринин пайыздар, финансылык санкциялар боюнча салыктык карыздарын эсептен чыгаруу тууралуу мыйзам долбоору киргизилсин;

11) Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу экономикалык ишмердик субъектерине, аларды төлөө боюнча милдеттерди аткарууну камсыз кылуусуз (банктык кепилдик, күрөө жана кепилчилик берүүсүз) жана кийинкиге калтыруу жана\же бөлүп төлөө берилгени үчүн пайыздарды алуусуз, салыктык карыздарды жана бажы төлөмдөрүн төлөө боюнча караздарга карата, ошондой эле салыктар жана социалдык төгүмдөр боюнча отчетторду берүүнү 6 айылык мөөнөткө чейин кийинкиге калтыруу жана\же бөлүп төлөө мүмкүнчүлүгүн берүү жөнүндө маселе каралсын;

13) кыргыз-тажик чек арасындагы чыр-чатактардын натыйжасында жабыркаган ишкердик субъекттерине зыяндардын ордун толтуруп берүү мүмкүнчүлүктөрү каралсын.

Бирок, Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын мониторингинин натыйжалары боюнча, кризис бардыгынан катуу чакан жана орто ишкердик субъекттерине кедергисин тийгизген.

Баткен окуяларынан кийин чек ара соодасы абдан эле катуу начарлап кеткен. Мамлекет салык чөйрөсүндө жана социалдык төгүмдөрдө бир кыйла жеңилдиктерди жана бошоңдотууларды киргизгенине, ал эми финансылык мекемелер 3 айлык кийинкиге калтырууларга макул болушканына карабастан, бизнес жүргүзүүнүн шарттары начарлап кеткен. Көптөгөн ишкерлер товарларынан, жүгүртүм каражаттарынан айрылышкан, ал эми 3 айлык кийинкиге калтыруу мөөнөтү бүтүп баратат, ишкерлер карыздарын жана насыяларын жабуу үчүн өз мүлктөрүн сатууга, же болбосо жаңы насыяларды алууга аргасыз болушууда. Ошол эле убакта, жергиликтүү ишкерлердин билдирүүлөрү боюнча, банктар каргашалуу окуялардын кайталануусунан жана күрөөнүн бул түрүнүн кунарсыздануусунан кооптонуу менен, кыймылсыз мүлктү күрөө катары кабыл алууну анча каалай беришпей, карманышууда. Жашоочулардын сөздөрүнө караганда, арзан кредиттер дегеле пайда болгон жок, же болбосо алар мындай маалыматтардан кабарсыз болушууда.

Компенсациялар тууралуу, ал эми так айтканда, окуялардын убагында жабыр таркан ишкерлер үчүн алардын жоктугу жөнүндө өзүнчө сөз кылуу керек, бул дагы бизнести жүргүзүүнүн шарттарын кескин начарлатууда жана ишкерлер үчүн тобокелдиктерди арттырууда. Мониторингден кийин, 19.12.2022-жылы жергиликтүү ишкерлер бийлик компенсация төлөөгөнү жатканын билдиришкен, бирок алуучулардын тизмесине Баткен окуясынын учурунда патенти болгондор гана кире алышат экен. Ошон үчүн патенттери болбогон 30дан ашык ишкерлер ал тизмеге кириш үчүн кол топтой башташкан.

Лейлек районунун Арка айылынын жашоочуларынын бири Гүлайым Жаңы-Жер айыл аймагынын күч-аракети менен, жергиликтүү жашоочуларга жардам катары айыл башкармалыгына нан бышыруучу цехтин келип түшкөнүн, ал ишке киргизилип, 6 кишинин күнүнө 350 сомдук маяналуу жумуш менен камсыз кылынганын кабарлаган. Ошондой эле тигүү цехин ишке киргизүү ниеттери бар экенин билдирген.

Саламаттыкты сактоо

Кыргыз Республикасынын Конституциясында мамлекеттин медициналык тейлөө тутумун өстүрөрү, ошондой эле ар бир кишини медициналык тейлөө үчүн шарттарды түзөрү жана саламаттыкты сактоонун мамлекеттик, муниципалдык, жеке менчик жана башка уюмдарын өнүктүрүү боюнча чараларды көрөрү белгиленген. «Жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, жарандар саламаттыкты сактоонун ажыратылгыс укугуна ээ болушат, ал анын ичинде курчап турган чөйрөнү коргоо менен камсыз кылынат, ал эми «Коомдук саламаттыкты сактоо жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, жарандар факторлору адамга зыяндуу таасирин тийгизбей турган жагымдуу жашоо чөйрөсүнө укуктуу.

Мындан тышкары, «Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» КР Президентинин Жарлыгы менен, башкалардын катарында жабыр тарткан жарандарга консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү дагы каралган.

Баткен облусунун сурамжылоого алынган жашоочуларынын ичинен 30%дан көбүнүн үй-бүлөсүндө мадициналык тейлөөгө муктаж адамдар бар. Мында саламаттыктык сактоо мекемелеринин жайгашууларынын жакындыгы негизинен канаатандырарлык. Сурамжылангандардын үчтөн экиси саламаттыкты сактоо мекемелерине чейин жөө басып баруу мүмкүнчүлүгүнө ээ, үчтөн бири 10-20 мүнөттүн ичинде автомашина менен бара алышат, жана респонденттердин 3%дан ашыгыраагы гана жакынкы медициналык пунктка автомашина менен бир сааттан көбүрөөк убакытта жетип бара алышат. Медициналык тейлөөнүн сапатына респонденттердин басымдуу бөлүгү ыраазы, болжолдуу 75%ы медициналык тейлөөнүн сапаты – жакшы, 15%дан бир аз көбү – канаатандырарлык, жана 6%ы гана – канааттандырарлык эмес деп жооп беришкен.

Мониторинг жүргүзгөн топтун байкоолорунан жана жашоочулар менен баарлашуудан дайын болгондой, кээ бир жерлерде медициналык тейлөө жетиштүү деңгээлде эмес. Мисалы, Самаркандек айыл аймагынын Паскы-Арык айылынын жашоочулары менен жолугушууда айрым тургундар аларга тез жардам, өзгөчө кечкисин жана түн ичинде келбегенине, ал эми фельдшердик-акушердик пункт айыл жашоочуларынын бардыгынын керектөөлөрүн канаатандырбаганына даттанышкан. Паскы-Арык айылынын ФАП жылытуу тутуму жок, ФАП кызматкерлери өздөрү орноткон кара-меш гана бар, азрыкыдай кыш мезгилинде ийне сайып, башка дарылоо иштери жасалуучу жай муздак болгондуктан, капельница коюу мүмкүн эмес. Терезеси сынган, илешкек менен чапталган. ФАП саат 8:30дан 16:00гө чейин гана иштейт, бул медициналык тейлөө алуунун мүмкүнчүлүгүн олуттуу чектейт. М. Капаров атындагы орто мектептин мугалимдери менен жолугушууда, эжейлердин бири сарык оорусу боюнча Паскы-Арык район боюнча алдыңкылардын бири, анын себеби ичүү үчүн пайдаланылган сапатсыз суу экенин билдирди. Иш жүзүндө ичүүчү суу жок, ал үчүн Аксу өзөн суусу пайдаланылат, ал адегенде Самаркандек айыл аймагын аралап, андан ары Тажикистанга агып өтүп, ошондон кийин гана Паскы-Арыкка келет.

Мындан тышкары, баткендеги эмки жана өткөн жылдагы каргашалуу окуялардан кийин көптөгөн адамдар психологиялык жардамга муктаж, бирок психологдор жетишсиз, ошон үчүн жабыркаган айылдарда психологиялык жардам көрсөтүү боюнча иш-чаралар өткөрүлбөйт.

Билим берүү

Кыргыз Республикасынын Конституциясында ар кимдин мамлекеттик билим берүү уюмдарынан акысыз мектепке чейинки, негизги жалпы, жалпы орто жана баштапкы кесиптик билим алуу укугуна ээ экени жарыяланган. «Билим берүү жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, мамлекет окуучуларга окуу жайларын, жабдууларын, жатаканаларды, жөлөк пулдарды, материалдык жардамдарды, тамак-ашка жана транспортто жүрүүгө, медициналык тейлөөгө жана саламаттыкты чыңдоого жеңилдиктерди, окуу китептерин берүү менен окуу үчүн шарттарды түзөт.

Жабырканган айылдардын жашоочуларын сурамжылоодон дайын болгондой, болжол менен балдардын 12%ы билим алууга жеткиликтүүлүккө ээ эмес, себеп катары мектептин өрттөнүп кеткенин, азыр жабык экенин айтышат, балдар көңүл чөгөт абалда жана окугулары келбейт, айрымдар балдарды окууга даярдай алышпайт, мектеп алыс жайгашкан, ошондуктан балдарды мектепке жибергенден коркушат. Мектепке баргандардын ичинен ата-энелер билим берүүнүн сапатын 76%ы – жакшы, 11,5%ы – канаатандырарлык, 7%ы – жаман деп баалашат, калгандары жооп берүүдөн кыйналышат.

Мониторинг жүргүзгөн топтун байкоолорунан жана мугалимдер жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын өкүлдөрү, ошондой эле тургундар менен жолугушуулардан дайын болгондой, бардыгы мектеп бүтүрүүчүлөрүнүн алдыда турган ЖРТ тестирлөөсүнө байланыштуу, бүтүрүүчүлөр ЖОЖ өтүү үчүн ирегелик баллдарды албай калышат деп тынчсызданышат. Болжолдуу бир айдан бери жабыркаган айылдардагы мектептердин көпчүлүгү иштеген жок, көптөгөн тургундар азыркыга чейин өз үйлөрүнө кайтып келише элек, алардын балдары башка мектептерде окушууда, бир нече мектептерде окуу он-лайн шарттамда жүргүзүлүүдө, ошондой эле балдар баштарынан өткөргөн кыжалаттык тестирлөөнүн натыйжаларына терс таасирин тигизбей койбойт. Мугалимдердин пикири боюнча, мектептердин базасында ЖРТ тапшыруу үчүн даярдоо курстарын ачуу түзүлгөн кырдаалдан чыгуунун аргасы болуп калмакчы, бирок бул үчүн репетиторлор тиешелүү лицензияларга ээ болуулары жана билим берүү уюмдарынын уруксатын алуулары тийиш. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан келип түшкөн дагы бир сунуш жогорку класстардын окуучулары үчүн компьютердик курстарды, тил курстарын уюштуруу болуп саналат, анткени алар ушул сабактар боюнча өздөрүнүн Кыргызстандын башка шаарларындагы курбуларынан олуттуу артта калышкан.

Толук кандуу билим алуу үчүн, айрым мектептердин мугалимдери ар кыл оюндарды, көчмө театрларды уюштуруу сыяктуу маданий-массалык иш-чараларды, психологиялык жабыркоонун кесепеттерин жумшартуу максатында балдар үчүн кыймылдуу оюндарды өткөрүүнү сунуш кылышты.

Коопсуздук

КР Конституциясынын 8-беренесинде Кыргыз Республикасынын азыркы чек арасындагы аймагы бүтүн жана кол тийгис экени жарыяланган, ал эми 16-беренесинин 2-пунктунда Кыргыз Республикасы өз аймагынын чегинде жана анын юрисдикциясында турган бардык адамдарга, алардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоону камсыз кылары белгиленген.

Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын жашоочуларын сурамжылоо көрсөткөндөй, алардын ичинен көпчүлүгү өздөрүн коопсуз сезишпейт. Көпчүлүгү каргашалуу окуялардын кайталануусунан коркушат, тажиктер кайра кол салууга даярданып атышыптыр, кайсы бир жерлерде аскер техникалары жана куралдуу адамдар топтолуп жатышыптыр, кайдадыр окопторду жана аңдарды казып атышыптыр деген сыяктуу ж. б. ар түрдүү ушак-айыңдарды айтышат. Айрым айылдарда, анын ичинде коопсуздук максатында жашоочулардын бардыгы тең эле кайтып келише элек, кайтып келишкендери өз балдарын кыйла коопсуз жерлерде калтырып коюшкан. Жашоочулар менен жолугушууларда жабыркаган айылдардын тургундары үчүн аны алуунун тартибин жөнөкөйлөтүү өтүнүчү менен, бир нече ирээт аңчылык курал-жарагын алып жүрүүгө уруксат берүү маселеси көтөрүлдү.

Ошол эле убакта айылдагы укук коргоо органдары жетиштүүбү деген суроого 60%дан ашууну бышыктоо менен, 10%га жакыны жетишсиз деп, анан бир канча пайызы гана – айылда милиция жок деп жооп беришкен. Чек ара кандай деңгээлде кайтарылат деген суроого: 35%ы толук өлчөмдө, 34%ы – чек арачылар жетишсиз деп жооп беришкен.

Кошуна Тажикистан менен болгон өз ара мамилелерди респонденттер төмөнкүдөй мүнөздөшөт (суроого бир нече жооптон тандап алынды): биздин алар менен эч кандай мамилебиз жок – 90%, биз аларга ишенбейбиз – 22%, кас мамиледебиз – 40%га жакын.

«Сиз тынчтык орноруна ишенесизби» деген суроого, көпрчүлүгү шектүү карашат – 54%, ишенишпейт – 28%, ишенишет – около 18%га жакыны.

Коопсуздук маселелерин чечүү жана тынчтыкты орнотуу үчүн, сурамжыланган респонденттердин да, ошондой эле жолугушууларга катышкан жашоочулардын дагы дээрлик көпчүлүгү кыргыз-тажик чек ара маселесин чечүү зарыл деп ойлошот.

Тыянактар

Тажикистан Республикасынын Кыргыз Республикасынын тынч жашап жаткан тургундарына карата куралдуу агрессиясынын фонунда Баткен облусунун жабыр тарткан жашоочуларын ар тараптан колдоонун, согуштук чыр-чатактын курмандыгы болуп калуу тобокелдигинин жана коркунучунун шарттарында өзгөчөлөнгөн мыйзамдык механизмдерди жана адам укуктарын камсыз кылуудагы мамлекеттик органдардын иш-аракеттеринин натыйжалуу алгоыргагын иштеп чыгуунун өктөм зарылдыгын белгилеп коюу керек.

Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын жашоочуларын социалдык коргоо чөйрөсүндөгү иштер жетишсиз жана жалпысынан формалдуу жургүзүлүүдө. Ар түрдүү болбогон себептер боюнча балдарга жөлөк пулдарды кесип салуу жана төлөөнү токтотуп коюу практикасы жашоочуларды өзгөчө түйшүктөндүрүп, тынчын алууда. Калкты жумуш менен камсыз кылуу боюнча эч кандай иштер жүргүзүлбөйт, бул маселеде алар кароосуз калтырылган жана мамлекеттин эч кандай колдоосун, камкордугун көрүшпөйт.

Жеке ишкердикти колдоо чөйрөсүндө, чакан жана орто бизнести өнүктүрүүнүн, жеңилдиктерди берүүнүн айрым аракеттерине карабастан, жалпысынан ишкердик ыңгай жагымсыз, маанай абдан төмөн бойдон калууда.

Саламаттыкты сактоо чөйрөсүндө бардыгы аздыр-көптүр мурунку деңгээлинде калууда, жашоочулар баткен окуяларына чейинки менен андан кийинкиден кандайдыр-бир кескин айырмаларды көрүшпөйт. Бирок дээрлик бардыгы жабыркаган жашоочуларга пихологиялык жактан жана балдарды реабилитациялоого жардам көрсөтүүнүн жетишсиздигин белгилешет.

Жабыркаган айылдардын жашоочулары билим берүү чөйрөсүндө алдыда турган бүтүрүүчүлөрдү тестирлөөгө байланыштуу тынчсызданууларын билдиришет, балдардын окууга карата каалоолору жоктугун жана көңүл коштуктарын белгилешет, бул сыягы балдардын баштарынан өткөргөн кыжалаттыктары жана психологиялык жабыркоолоруна байланыштуу болсо керек.

Коопсуздук чөйрөсүндө, күч түзүмдөрүнүн жана укук коргоо органдарынын күч-аракеттерине карабастан, жашоочулар өздөрүн коопсуз сезишпейт, көпчүлүгү өз үйлөрүнө кайтып келише элек, кайтып келгендердин көбү өз үй-бүлөлөрүн кыйла коопсуз жерлерге калтырып коюшкан.

Сунуштамалар:

КР Эмгек, социалдык камсыз кылуу жана миграция министрлигине:

- Жабыркаган айылдардын үй-бүлөлөрүнүн аз камсыздалгандыгын иликтөө боюнча иш-чараларды өткөрүү сел;

- Калкты жумушсуздун макамы жана калкты жумушка орноштурууну камсыз кылуу боюнча иш-чаралар жөнүндө кабарландыруу боюнча иш-чараларды өткөрүү;

КР Саламаттыкты сактоо министрлигине:

- Жабыркаган айылдардын жашоочуларына консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү боюнча иш-чараларды өткөрүү;

- Жабыркаган айылдардагы мектептерге белгилүү убакка шататтык психологдорду бөлүп берүү;

КР Билим берүү министрлигине:

- Жабыркаган айылдардагы мектептерде балдарга консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү үчүн психологдордун ишин камсыз кылуу;

- Эл аралык уюмдар менен өз ара биргелешкен аракеттер менен балдарды реабилитациялоого багытталган иш-чараларды өткөрүү (оюндарды, спектаклдерди жана башка иш-чараларды);

- Жабыркаган айылдардын мектептерин бүтүрүүчүлөрдү ЖРТ даярдоо үчүн кошумча сабактарды камсыз кылуу;

КР Министрлер Кабинетине:

- Баткен облусунун Лейлек районундагы Максат айыл аймагына альтернативдүү жол куруу мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун Баткен районундагы Самаркандек айыл аймагынын Паскы-Арык, Самаркандек айылдарынын жашоочуларын сугат суусу менен камсыз кылуу маселесин чечүү мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун жабырканган айылдарынын жашоочуларын ичүүчү таза суу менен толук камсыз кылуу мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун Баткен райондагы Самаркандек айыл аймагында жер маселелерин чечүү мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Кыргыз-тажик мамлекеттик чек араларын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча сүйлөшүү процессин тездетүү;

- Баткен облусунун тургундарына, анын ичинде, жеке ишкерлерге жоголгон кыймылдуу мүлк үчүн компенсация төлөө мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

Тажикистан Республикасынын 2022-жылдын сентябрындагы куралдуу кол салуусунун убагында жабыркаган Баткен облусунун тургундарынын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталуусунун мониторингинин 1-этабы

Киришүү

Советтер Союзу тарагандан кийин, 1991-жылдын 21-декабрында Алма-Ата шаарында, 11 жаңы көз карандысыз мамлекет башчылары «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигин түзүү жөнүндө» (мындан ары – КМШ – СНГ) Алма-Ата Декларациясын кабыл алышкан, ага ылайык КМШ катышкан мамлекеттер бири-биринин аймактык бүтүндүгүн жана турган чек араларынын бузулгустугун таанууну макулдашкан.

Бир нече жылдан кийин, Москвада «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине катышкан-мамлекеттердин эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн жана чек араларынын кол тийбестигин сактоо жөнүндө» 1994-жылдын 15-апрелиндеги КМШ Декларациясы кабыл алынган, анда жогоруда көрсөтүлгөн принцип КМШ мамлекеттеринин башчылары тарабынан бекемделген.

2005-жылдын 26-августунда КМШ катышкан-мамлекеттердин гуманитардык кызматташтыгы жөнүндө Макулдашуу түзүлгөн (анын ичинде Кыргызстандын жана Тажикистандын катышуусу менен), анын 11-статьясында ушул Макулдашуунун тараптары эгемендикти жана аймактык бүтүндүктү, эл аралык укуктун принциптерин жана нормаларын урматтоо менен, ошондой эле тиешелүү борбордук министрликтердин жана ведомстволордун багыттары боюнча макулдашуулардын негизинде, мында каралган багыттар боюнча кызматташуулары каралган (Кыргыз Республикасы бул Макулдашууну 2006-жылдын 7-июлунда КР №11 Мыйзамы менен ратификациялаган).

Көз карандысыздыктын биринчи жылдарында Кыргызстанга чек ара маселелерин Казакстан, Кытай жана Өзбекстан менен чечүүгө туура келген. Биринчилерден болуп чек ара маселелери Кытай жана Казакстан менен эки тараптуу тартипте чечилген. 2017-жылы Өзбекстан менен чек аранын бир кыйла чоң бөлүгүн чечүүгө мүмкүн болгон, калган сыпаттамаланып жазылбаган участоктор конструктивдүү маанайда, тынч чечилүүдө, кыргыз-тажик чек араларындагы кырдаал боюнча мындай деп айтышка болбойт.

Чек ара маселелерин чечүүдө Кыргыз Республикасы Алма-Ата декларациясын (1991-ж.) жана «Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине катышкан-мамлекеттердин эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн жана чек араларынын кол тийбестигин сактоо жөнүндө» мурунку СССР республикаларынын Москва Декларациясын бекем сактап, кармануу ниетинде турат. Маңызы боюнча Алма-Ата декларациясынын принциптерин дагы бир ирээт бекемдеген бул декларацияга 1994-жылы Эмомали Рахмон өзү кол койгон. Бирок, расмий Душанбе башка, кыйла мурунку документтерге шылтоолоп, кол коюлган макулдашууну тоготпой келүүдө.

Көз карандысыздык алган учурдан тартып кыргыз-тажик чек арасында мезгил-мезгили менен эки мамлекеттин тургундарынын жана чек ара күчтөрүнүн ортосунда кагылышуулар орун алып келүүдө.

2021-жылдын жазында Тажикистандын куралдуу күчтөрү Кыргызстандын аймагына кол салганда, анын жүрүшүндө 36 киши курман болгон. 190дон ашуун жаран жаракат алган, алардын көпчүлүк бөлүгү оор абалда болгон. 58 миңден ашуу киши каргылышуулар болгон чөлкөмдөн тышкары эвакуацияланган.

ӨКМ маалыматы боюнча чек арадагы кыргыз айылдарында 120 үй жана 84 социалдык объекттер кыйраган, алардын ичинде мектеп, ФАП, бала бакча, ИИМ имараты, төрт чек ара бекети, медборбор, стоматологиялык борбор, эки дарыкана, өрт өчүрүүчү бөлүк, 27 АЗС, 34 соода түйүнү, беш ашкана жана 3 ресторан болгон. Чек ара бекеттери дагы кыйроого учураган. Көпчүлүк тургундар үй мүлктөрүнөн, мал-жанынан, машиналарынан айрылышкан.

2022-жылдын сентябрындагы кол салуу бир кыйла кандуу болгон, анда 63 кишинин өмүрү кыйылган, ал тынч жаткан калкка каршы алдын ала жакшы ойлонуштурулган каракчылык акциясы болгон, анын натыйжада Баткен облусунун 140 миңге жакын тургуну өз турак-жайларын убактылуу таштай качууга аргасыз болушкан. КР ӨКМ маалыматы боюнча Баткен облусунда 136 миң 770 жаран коопсуз аймактарга эвакуцияланган, Алардын ичинен 126 673 жаран жергиликтүү тургундардын үйлөрүнө, 4486 жаран атайын эвакуация пункттарына жайгаштырылган, 5611 жаран башка облустардагы туугандарына чыгып кетишкен. Ош облусунун Чоң-Алай районунун Жекенди айыл аймагынан 5301 жаран эвакуцияланган. Кийин, октябрь айынан башына карата 120 миң киши өз үйлөрүнө кайтып келишкен. Баткен облусуна жалпысынан 1600 тонна гуманитардык жардам жеткирилген.

ӨКМ маалыматтары боюнча 6-октябрга карата, комиссия куралдуу кагылышуулардын натыйжасында 661 үй кыйраганын аныктаган, алардын 423үн калыбына келтирүү мүмкүн эмес, ал эми 238и олуттуу оңдоп-түзөтүлүүсү зарыл. Ошондой эле 11 административдик-стратегиялык, 27 социалдык жана 197 чарбалык объекттер, 335 көмөкчү орун жайлар, 1 автомобиль көпүрөсү, 61 автомтбиль кыйратылган.

Чек ара райондорунун жашоочуларын сурамжылоо, бул 2022-жылы Тажикистан тараптан жасалган 4-кутумчулдук экенин айгинелеп көрсөттү.

Кагылышуулар чөлкөмүндө болуу

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) Аппарат кызматкерлеринин тобу 19-сентябрда каргашалуу окуялар болуп өткөн жерлерге барып, бир кыйла катуу кыйроого учураган айылдарда болуп, чөлкөм ичинде көчүрүлгөн адамдар жана айылдардын тургундары менен жолугушууларды өткөргөн, жана ошондон тартып 30-сентябрга чейин адам укуктарынын сакталуусуна мониторинг жүргүзгөн. Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысы (Омбудсмени) баштаган топ 2022-жылдын 25-сентябрынан тартып 30-сентябырына чейин, ал эми Акыйкатчынын (Омбудсмендин) орун басары баштаган 2022-жылдын 19–24-сентябрында кагылышуулар болгон чөлкөмдө болуп кайтышкан.

КР Акыйкатчысы (Омбудсмени) баштаган топ Баткен ш., Миң-Булак, Көк-Таш, Үч-Дөбө, Самаркандек, Паскы-Арык, Орто-Сай, Миң-Өрүк, Бай Кара-Бак, Достук, Кара-Бак, Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарында болгон. Баруунун жүрүшүндө жабыр таркан айылдардын жашоочуларын сурамжылоолор өткөрүлгөн.

Акыйкатчынын (Омбудсмендин) орун басары баштаган топ Тажикистандын агерссивдүү аракеттери өзгөчө жигердүү жүргөн Ак-Сай жана Капчыгай айылдарында болгон. Жергиликтүү тургундардын жана бийлик өкүлдөрүнүн айткандарына караганда, Ворух анклавы тараптан бронетехника киргизилип, кырдаалды чалгындоо үчүн дрондор, минометтер колдонулган. 2022-жылдын 16-сентябры күнү кечке Ак-Сай жана Капчыгай айылдарында тажик бронетехникасы айылдардагы үйлөрдү талкалап, адамдарды атып жүргөн. Бул айылдарда бир дагы бүтүн үй калган эмес, алар толугу менен сүздүрүлүп, атылып талкаланган же өрттөлгөн, мал-жандыктар айдалып кеткен, түшүм тартылып алынган же өрттөлгөн, «Эдельвейс» бала бакчасы толугу менен, Б. Ходжаев атындагы мектеп жарым-жартылай өрттөлгөн, медициналык пункттар, электр өткөргүч чубалгалары ж. б. жок кылынган. Ворух анклавынан чыккан аскер адамдары Ак-Сай айылынын чегинен алыс жайгашкан канаттуулар фермасына келип, тоокторду жана чийки заттардын корун тып-тыйпыл жок кылышкан, ал эми тоодо жашынып жүргөн кожоюнду дрондун жардамы менен таап алышкан жана өлтүрүп салышкан. Эвакуацияга үлгүрбөй калган Капчыгай айылынын жашоочулары тоо-таш аралай капчыгайдагы тоо жолдору менен качууга аргасыз болушкан жана 1,5 күндөн кийин гана Кара-Булак айылына жетишкен.

Мына ушул жагдайлар агрессиянын негизги соккусу ушул жактарга багытталганын, ал эми кол салуунун максаты жергиликтүү калкка каршы террор уюштуруп, жашоо-тирлик үчүн жан чыдагыс шарттарды түзүү менен аларды туулган жерлерин таштап кетүүгө аргасыз кылуу болгон деп болжолдоого толук негиз берет.

Ак-Сай айылындагы өрттөлгөн “Эдельвейс” бала бакчасы

Бүткүл айыл боюнча бронетехника издери, атылган гильзлар, ошондой эле жарылбай калган снаряддар ачык чачылып жатат.

Ок-дарылардын фото сүрөттөрү

Сурамжылоого алынгандардын жоопторун талдоо бийликтердин (аскердик жана жергиликтүү) макулдашылбаган, аракетсизидктеринен улам Баткен ш., Миң-Булак, Чек, Кара-Бак, Жаңы-Жер, Чет-Кызыл, Кызыл-Бел айылдарынан эвакуациялоо эмес, баш аламан дүрбөлөңгө түшүү жана бет келди качуу болгон дешке толук негиз берет. Бул айылдардын жашоочуларын аскерлердин коргоосу алдында Баткен ш. же Коргоо министрлигинин бригадасы турган Бужум а., калтырууга болмок.

Көк-Таш, Үч-Дөбө, Самаркандек, Паскы-Арык, Орто-Сай айылдарында болуу мында да согуш аракеттери абдан ургалдуу жүргөнүн, ошондой эле жергиликтүү калктын аскерлер менен биргеликте өз үй-жайларын коргоого толук даяр экендиктерин көрсөттү. Бул чек арачылардын өз үйлөрүн коргоп калышкан тургундар менен тыгыз кызматташуусунан улам гана мүмкүн болуп отурат.

Достук, Кара-Бак, Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарын дыкат карап чугуулар, чек ара аймактарынын жашоочуларынын коопсуздук маселесин түп тамырынан тарта олуттуу чечүүнүн зарылдыгын көрсөттү.

Чек ара бекеттеринин жана турак үйлөрдүн жайгашуусун окуп үйрөнүү, изилдөө, айыл тургундарынын үйлөрү сыпатталып жасалбаган чек араларды бойлой, ал эми чек ара бекеттери, жашоочуларды «тирүүлөй» калкан кылуу менен Кыргызстандын аймагынын тереңинде жайгашканын көрсөтүп турат. Мына ушул жагдай Тажикистандын куралдуу күчтөрүнүн танкаларына, аскер техникаларына жана жоокерлерине Кыргызстандын аймагына 1,5-2 чакырымга чейин тереңдеп кирип келүүгө, тоскоолдуксуз, жазасыз үйлөрдү талап-тоноого жана өрттөөгө, мал-жандыктарды айдап кетүүгө мүмкүнчүлүк түзгөн (кара. картаны).

Тургундарды жана эвакуациялангандарды сурамжылоо

КР Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) Аппарат кызматкерлеринин топтору тарабынан бардыгы болуп 400гө жакын киши сырамжыланган, алардын ичинен бир кыйла толук жооптору менен, 360 анкета каралып иштелип чыккан, үй-бүлө мүчөлөрүнүн саны 6-7 кишинин айланысында, 2118 киши камтылган.

Социалдык абал

Сурамжыланган үй-бүлө башчыларынын ичинен, басымдуу көпчүлүгү төмөнкүлөрдү түзөт

Жайгашуу шарттары

Кол салуу жана эвакуация

Окуялардын хронологиясы көрсөткөндөй, 2022-жылдын 14-сентябрында таңкы 8:00 ченде Тажикистан тараптан Баткен районунун Булак-Башы айыл аткылоого алынган, кийинчерээк ал эки атайын кызматтын башчыларынын макулдашууларына байланыштуу токтогон. Бул тууралуу Президенттин Баткен облусу боюнча ыйгарым укуктуу өкүлү калкты тынчтанууга чакыруу менен, «REGION» телеканалына билдирген. Бирок, кийинки күнү эртең мененки намаздан кийин, 7:00 ченде дээрлик бүтүндөй кыргыз-тажик чек арасы боюнча куралдуу агерссия башталган.

Бийликтин, алып айтканда КР ӨКМ калктын эвакуациялоо жүргүзүлгөнү жөнүндө, тартылган күчтөр жана каражаттар жөнүндө, эвакуациялангандардын саны ж. б. жөнүндө билдирүүлөрүнө карабастан, сурамжылоолордон улам жагдай тап-такыр башкача болгону айгинеленүүдө. Бийлик коркунуч тууралуу кабарлаганбы деген суроого, иштелип чыккан 360 анкетанын ичинен 30 киши гана «ооба» деп жооп берген. Басымдуу көпчүлүк – 300 киши кол саалуу жөнүндө өздөрү атуулардын күбөсү болгондо гана билишкен.

Респонденттердин басымдуу көпчүлүгү – 346сы, өздөрү же жергиликтүү тургундардын жардамы менен эвакуацияланышканын, жана 14ү гана аны бийлик уюштурганын айтышкан.

Мында 231 киши эки жолудан ашуун, 49 киши – эки жолу эквакуацияланууга аргасыз болушса, 47 киши гана бир жолу эвакуация болгон.

Кыргыз-тажик чек арасында чыңалуу сакталып турганына жана тажик аскерлеринин мурунку жылдагы кол салууларына карабастан, буга чейин эвакуация боюнча эч кандай нускамалар өткөрүлгөн эмес, бул суроого 345 респондент терс жооп берсе, 17 киши гана оң жооп берген.

Эвакуация убагында зомбулукка кабылдыңбы деген суроого 4 киши «ооба» деп жооп берген, алардын ичинен 3өө белгисиз адамдар тарабынан, 1өө үй-бүлө мүчөлөрү тарабынан болгон зомбулукка кабылышкан. Зомбулуктун түрү катары: 1 – психологиялык кысымды, 3 – залал келтирүүнү көрсөтүшкөн.

Мурда жашаган жериңизге кайта кайткыңыз келеби деген суроого: 283 – ооба, 50 – жок, 29 – билбейм деп жооп беришкен.

Эгерде кайра кайтып баргыңыз келсе, анда кандай шартта деген суроого: 176 – качан коопсуз болгондо, 45 – бир жуманын ичинде, 26 – качан чек ара көйгөйү чечилгенде, 7 – бул тууралуу бийлик кабарлаганда, 82 – билбейм деген жооптор берилген.

Тыянактар

Кол салуунун талдоосу көрсөткөндөй, Чек, Чет-Кызыл, Жаңы-Жер, Кара-Бак айылдарын, Баткен ш. аткылоо тынч жашап жаткан калк арасында дүрбөлөң салуу, Кыргызстандын куралдуу күчтөрүн бөлүп-жаруу жана агрессиянын чыныгы максаттарынан алагды кылуу максатында жүргүзүлгөн (картадагы кара багыттар, 7-б.). Бул багытта чек ара бузулуп өткөн эмес. Кол салуунун негизги багыты Ворух анклавынын жанында жайгашкан Ак-Сай жана Капчыгай айылдары жана Самаркандек айыл өкмөтү болгон (картадагы кара багыттар, 7-б.).

Арка, Борбордук, Максат, Интернационал, Кулунду айылдарында тажик танкалары аткычтар бөлүктөрүнүн колдоосу алдында Кыргызстандын аймагына 2 чакырымга чейин тереңдеп кирип келишкен.

Мында, чабуулдун мизин кайтарган чек арачылардын айткандарына караганда, кол салууга Тажикистандын регулярдык аскерлери (чек ара аскерлери, аткычтар бөлүктөрү, беткепчен атайын аскерлер), ошондой эле кийин аныкталгандай эмеректерди, турмуш-тиричилик техникаларын, кышка даяралган тамак-ашты талоонго салып, мародерлук жана үйлөрдү талап-тоноо менен алектенген жарандык кийимчен адамдар адамдар катышкан.

Тажикистан тараптын аткылоолорунан улам, жарылган снаряддын чачырандысы тийген 15 жашар өспүрүм кыз курман болгон, ошондой эле көптөгөн кичинекей балдар атылган октон жана чачырандылардан жаракат алышкан.

Ошентип, тажик тарап социалдык инфратүзүмдөрдү жок кылуу менен, жайкын жарандарга каршы зомбулук кылбоо, аларга каршы аскер күчтөрүн пайдаланбоо принциптери каралган бүтүндөй бир катар Эл аралык конвенцияларды, стандарттарды бузган, муну аскердик кылмыш катары квалификациялоого болот.

Тажикистан Республикасы тарабынан аймактык бүтүндүк, мамлекеттик чек аралардын бузулгустугу, эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен чечүү, күч колдонбоо жана күч менен коркутпоо сыяктуу негизги эл аралык принциптер одоно бузулган.

Тажик тарап өзүнүн иш-аракеттери менен Кыргыз Республикасынын жана Тажикистан Республикасынын ортосундагы эки тараптуу кызматташтык жөнүндө негиздүү болуп саналган «Мамлекеттер аралык негизги мамилелер тууралуу (12-июль 1996-жыл)», «Ак ниет кошуналык жана өнөктөштүк мамилелер жөнүндө (26-май 2004-жыл)» документтерде чагылдырылган ченмедерди жана принциптерди бузган.

Кыргызстан бөтөн аймакты басып алуу максаты жок, коргонуу үчүн гана аракеттерди көргөн. Чек арада болуп өткөн каргашалуу баскынчылык аракеттерди Кыргызстанга карата атайын пландаштырылган агерссия деп так кесе айтууга болот.

Чектеш мамлекеттин агрессиялык актысы БУУ Генералдык ассамблеясынын (XXIX) 1974-жылдын 14-декабрындагы 3314 резолюциясынын, ошондой эле 1907-жылдагы Гаага конвенциясын кошуп алганда, Эл аралык гуманитардык укук жоболорун, 1949-жылдагы согуштун курмандыктарын коргоо жөнүндө Женева конвенциясын жоболорун, аларга карата 1977-жылдагы эки Кошумча протоколдорду бузган, ушуга карабастан Тажикистан эл аралык гуманитардык укуктун негизин түзүүчү бул 4 конвенциянын бардыгын ратификациялаган.

БУУ Генералдык Ассамблеясынын 1974-жылдын 14-декабрындагы №3314 резолюциясы төмөнкү иш-аракеттерди агерссиялык акты катары аныктайт:

• куралдуу күчтөрдүн башка мамлекеттин аймагына басып кирүү, аны аннексиялоо жана оккупациялоо (убактылуу болсо да);
• бомбалоо же башка мамлекеттин аймагына каршы курал-жарак колдонуу;
• башка мамлекеттин суу бекеттерин же жээктерин камалоо;
• башка мамлекеттин куралуу күчтөрүнө чабуул коюу;
• макулдашуунун шарттарын бузуу менен, ошого тете эле макулдашуунун мөөнөтү бүткөндөн кийин башка мамлекеттин аймагында калуу, акыркы менен макулдашуу боюнча башка мамлекеттин аймагында турган куралдуу күчтөрдү колдонуу;
• үчүнчү мамлекеттин башка мамлекетке карата агерссияны жүзөгө ашыруусу үчүн мамлекеттин өзүнүн аймагын берүүсү;
• олуттуулугу боюнча буга чейинки пункттарга теңдеш эле куралданган кескилерди, топторду, жалданмаларды ж. б. башка мамлекетке каршы куралдуу күрөш актысын жүзөгө ашыруучу мамлекеттин атынан жиберүү.

Тажикистандын алдын ала кутумдалбаган согуштук агрессиясы төмөнкүдөй бир катар принциптерди бузган:

• Европадагы коопсуздук жана кызматташтык боюнча 1975-жылдын 1-августундагы Кеңешменин корутунду актысын. Биринчи кезекте бул күч же күч колдонуу коркунучун колдонбоо, аймактык бүтүндүк, чек аралардын бузулгустугу жана эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен жөнгө салуу принцибин;
• БУУ Уставына ылайык, БУУ Генералдык ассамблеясынын 1970-жылдын 24-декабрындагы 2625 (XXV) Резолюциясы менен кабыл алынган мамлекеттердин ортосундагы достук мамилелер жана кызматташтыкка тешелүү эл аралык укуктун принциптери жөнүндө декларацияны;
• Ошондой эле чыр-чатактарды жана кризисттерди болтурбоо, тынчтыкты колдоо боюнча түзүмдөрдү жана механизмдерди аныкталаг ЕККУ 1992-жылдагы Хельсинки документинин ченемдерин тоготкон эмес жана эл аралык гуманитардык укуктун жоболорун жүзү каралык менен бузган.

Агрессивдүү аракеттерин эске алуу менен, Тажикистан Кыргызстандын чек ара райондорундагы калкка террордук кылуу аркылуу бюджеттин финансылык мүмкүнчүлүктөрүн курутуу жана чек ара аймактарында жарандардын жашоосу үчүн жан чыдагыс шарттарды түзүү менен, Ворух анклавын негизги аймагына кошуу максатын көздөгөн деп ишенимдүү айтууга болот. Агрессордун арам максаты ишке ашкан учурда кыргыздардын Лейлек анклавынын пайда болуусу үчүн айкын өбөлгөлөр түзүлөт.

Расмий Душанбенин аракеттери Согдий облусунун калкынын адбан жыштыгы жана жетишсиздиги аймакта өтө курч сезиле баштаган сууга болгон муктаждыктын кескин өсүүсү менен шартталган. «Головной» суу бөлүштүрүү түйүнүн ээлеп алуу калкты суу менен камсыз кылуу боюнча маселени чечмек. Бирок, бул учурда, Баткен ш., жана Баткен району суунун жетишсиздигинин айкын коркунучу алдында калат.

Мындан тышкары, БУУ эксперттеринин божомолдору боюнча эң жакынкы убактарда Афганистанда баңги заттарын өндүрүү 50%га чейин көбөймөкчү, ушуга байланыштуу Тажикистандын аймагы аркылуу өтүүчү баңги заттарынын агымынын көбөйүшү күтүлүүдө. Бул жагдайлар Тажикистандын кылмыштуу пландары боюнча биздин жүйөлөрдү кыйыр бышыктайт.

Тажикистандын агрессивдүү аракеттеринин Борбордук Азия үчүн кыйла коркунучтуу кесепеттери бар, мында аймакты өзүнүн таасир этүү чөйрөсү катары эсептеген Россиянын, ошондой эле бул аймакты кызматташуу үчүн келечектүү деп эсептеген Кытай жана АКШ мамлекеттеринин экономикалык кызыкчылыктары кесилишет. Ошол эле учурда, бир беткей баалоого мүмкүн болбогон Тажикистандын Афганистан менен өз ара мамилелерин эстен чыгарууга болбойт, ал Душанбеден колдоо таап келаткан оппозициясы менен маселелерин чечүү үчүн жагдайдан пайдаланышы толук мүмкүн. Өз кезегинде, Афганистан тараптан болгон коркунучту пайдаланып, Тажикистан Россиянын жана Кытайдын жардамы алдында аскер техникасын көбөйтүү менен, аны кыргыз-тажик чек арасына топтоштурууда. Мындан тышкары, Украинанын аймактарын аннексиялоо боюнча аракеттер, күчтүн жардам менен аймактык талаш-тартыштарды чечүү мүмкүнчүлүгү жаатында кооптуу жосунсуз жорукту пайда кылууда.

Ошентип, толук масштабдуу согуштук аракеттер башталып кеткен жагдайда, бул чыр-чатак узак мөөнөттүү мүнөзгө ээ болушу жана аймактын чектеринен тышкары чыгып кетиши, көптөгөн курмандыктарга, качкындардын арбуусуна, ансыз деле Украинадагы согуштук аракеттерге жана COVID-19 пандемиясына байланыштуу начарлап бараткан социалдык-экономикалык көйгөйлөрдүн тереңдешине алып келиши ыктамал.

БУУ колдоосу укуктун үстөмдүгүн жана адам укуктарын алга жылдырууну жана коргоону камсыз кылуу боюнча биргелешкен күч-аракеттерди чыңдоого жана жигердендирүүгө жагымдуу таасирин тийгизмекчи. Анын сакталуусун кыйшаюусуз камсыз кылуунун мааниси абдан чоң. Бул жагдайда БУУ ролу бир кыйла күчтүү жана маанилүү, ошондуктан дүйнөдөгү кырдаал, окуяларга байкоо салып турган атайын баяндамачылар өз мандаттарын так аткаруулары жана өрчүп бараткан чыр-чатактан сактоолору, жер-жерлерде алдын ала озунуп иштеп, натыйжалуу чараларды көрүүлөрү тийиш (превентивдүү механизмдер).

БУУ Уставынын 2-беренесинде эл аралык талаш-тартыштарды тынчтык жолу менен чечүүнүн зарылдыгы жазылган жана эл аралык мамилелерде күч же аны колдонуу менен коркутуудан кармануу милдеттендирген.

Тынчтыкты сактоо боюнча БУУ тез жана натыйжалуу иш-аракеттерди камсыз кылуу үчүн башкы жоопкерчилиги БУУ Коопсуздук Кеңешине жүктөлгөн (БУУ Уставы 24-берене). БУУ Коопсуздук Кеңешине тынчтыкты жана коопсуздукту сактоого коркунуч келтирген кандай болбосун талаш-тартышты же кырдаалды териштирүү ыйгарым укугу берилген (34-берене). Зарыл болгон учурда, БУУ мүчөлөрүнүн кимиси бул максаттарга тартыларын аныктоо менен (48-берене), БУУ КК күч колдоно алат (42-берене).

Кыргыз Республикасынын чек арадагы айылдарынын жайкын жашоочуларына каршы БУУ Коопсуздук Кеңешин айланып өтүү менен иштелген Тажикистандын аракеттеринин натыйжасында бул маанилүү жоболордун бардыгы бузулганы айдан ачык.

Жабыркаган айылдардын калкы менен жолугушуулардан, ички качкындарды сурамжылоолордон улам, мына мындай тыянак чыгарууга болот, ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийликтер жана күч түзүмдөрү кырдаалдын мындай өнүгүшүнө даяр эмес болушкан, так ишенимдүү маалыматтарга да ээ болушкан эмес, бул бир катар учурларда жалган маалымат берип, калкты жаңылдырууга да алып келген. Мисал үчүн, чек арадагы Кара-Бак айылынын бир жашоочусу менен болгон маектен улам анык болгондой, ал аял 14-сентябрда атуулар башталганда эле үй-бүлөсү жана айылдаштары менен айылдан чыгып кетишкен, бирок жергиликтүү бийликтин бул жөн эле кутумчулдук болгону, коркунуч жок экени жөнүндө кабарландыруусунан кийин алар айылдарына кайтып келишкен, анан бир күнгө жетип-жетпей мурдагыдан дагы күчтүү аткылоонун алдында калышкан. Ички качкындарды, жабыркаган айылдардын тургундарын сурамжылоолор көрсөткөндөй, куралдуу агрессия болгондо ишке кирүүчү кабарландыруу тутуму же болгон эмес, же болбосо иштебей калган.

Эвакуациялоо тутуму дагы, ага тиешелүү кулактандыруу, кабарландыруу, коопсуз багыт, жолдорду аныктоо, транспорт уюштуруу жана узатууну камсыз кылуу элементтери менен болгон эмес. Адамдар өз бет алдыларынча, эптеп эле аткылашкан жерден алыс болуш үчүн, көпчүлүгү жөө-жалаңдап, тоо жолдору менен качышкан. Ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийилик жана күч түзүмдөрү коопсуз же ыңгайлуу багыт, жолдор, коркунучу жок райондор жөнүндө маалыматтарды калкка жеткире алышкан эмес, натыйжада айылдардын көптөгөн жашоочулары чабуулга кабылып, бир нече ирээт эвакуацияланууга аргасыз болушкан.

Кыргызстан кезектеги жолу Тажикистан тараптан болуучу аскерий агрессияга даяр эместигин көрсөттү, тышкы чалгындоо жана аскердик чалгындоо иштери (КМ, УКМК ЧА), мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын калкты алдыда болуучу эвакуация, анын тартиби жана алгоыргагы жөнүндө калкты кабарландыруу боюнча өз ара аракеттерүүлөрү талаптагыдай жана тутумдуу жолго салынган эмес, мына ушул жагдайлар калктын жалган кабарлануусуна жана чар-жайыт качуусуна алып келген. Кыргыз Республикасынын УКМК Чек ара аскерлеринин куралуу агрессиянын алдын алууга жана балтурбоого, өзүнүн улуттук кызыкчылыктарын коргоого даяр эместиги көз көрүнө айгине болду.

Мүмкүн жабыркаган айылдардын калкынын канча бир саны, алар калыбына келтирилген учурда да, туулган жерлерине кайтып баруудан баш тарышат, анткени, мамлекет алардын үй-бүлөлөрүнүн коопсуздугун кепилдей албасын түшүнүшөт, эвакуацияланган тургундар менен жолугушууларда алар кыргыз-тажик чек араларын делимитациялоо жана демаркациялоо маселесин бир нече ирээт көтөрүштү.

Тажикистандын улам күч алып бараткан агрессивдүү риторикасынан улам, чек ара маселесин Кыргызстандын улуттук кызыкчылыктарын эске алып, саясий-дипломатиялык сүйлөшүүлөр жолу менен чечүү мүмкүнчүлүгү жөнүндө ойлонуу жакынкы болочокто актуалдуу болбойт.

Жогоруда баяндалгандарды эске алуу менен, диверсияларга жана кутумчулдуктарга каршы ийгиликтүү күрөшүүгө жөндөмдүү, күжүрмөн чек ара аскерлерин жана коргоо министрлигинин аскер бөлүктөрүн түзүү, заманбап курал-жарактардын тутумуна ээ болуу гана чек ара маселелерин тынч нукта чечүү үчүн расмий Душанбени сүйлөшүүлөр үстөлүнө отургузууга мүмкүнчүлүк берет деп ойлойбуз.

Сунуштамалар:

Кыргыз Республикасынын Өзгөчө кырдаалдар министрлигине:

1. Баткен облусунун чек арада жайгашкан айылдарында калкты кеңири тартуу жана тиешелүү маалыматтык жумуштарды жүргүзүү менен, жарандык коргонуу боюнча машыгууларды иш-тажырыйбага киргизүү маселесин карап чыгуу;

2. Инфратүзүмдү өнүктүрүү жана калкты кабарландыруу тутумун талаптагыдай жолго коюу;

3. Азыркы окуяларды эске алып, ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар, жергиликтүү бийликтер жана күч түзүмдөрү менен эвакуциялоо пландарын кайра карап чыгуу жана макулдашуу;

Кыргыз Республикасынын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин Чек ара кызматына:

4. Чек арадагы айылдардын коопсуздугун камсыз кылуу максатында, Ворух анклавынын айланасындагы чек ара күзөттөрүн кайра коюу зарыл;

5. Алдыда мүмкүн болуучу согуштук кутумчулуктарды эске алуу менен, кыргыз-тажик чек арасында жүрүм-турумдун натыйжалуу стратегиясын жана тактикасын иштеп чыгуу, чектеринде калктын жашап туруусуна тыюу салынуучу чек ара чөлкөмдөрүн киргизүү маселесин карап чыгуу;

Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигине:

6. Эл аралык институттардын болуусун камсыз кылуу үчүн Баткен облусунда эл аралык уюмдардын кеңселерин ачуу маселесин иштеп чыгуу;

7. Үстүбүздөгү жылдын сентябрь айында Баткен облусундагы окуяларды изилдөө жүргүзүү үчүн БУУ атайын баяндамачыларын чакыруу максатында тиешелүү документтерди даярдоо;

8. Тажикистандын куралдуу агрессиясына күнөөлүүлөрдү жоопкерчиликке тартуу максатында, Эл аралык кылмыш-жаза сотуна кайрылуу үчүн тиешелүү документтерди даярдоо;

9. Тажикистан үчүн «сезимтал» маселелерди аныктоо максатында, кыргыз-тажик эки тараптуу кызматташтыктын бардык өңүттөрүн кайра карап чыгуу жана чек ара маселесин тынчтык жолу менен чечүүгө мажбурлоо максатында кысым көрсөтүү;

Кыргыз Республикасынын Коргоо министрлигине:

10. Аларга каршы күрөшүүнүн заманбап жана кыйла арзан тутумдары болгон шартта чабуул коючу курал-жарактардын (танкалар, учактар) алсыздыгын көрсөткөн Укранинадагы согуш тажырыйбаларын жана мүмкүн болуучу согуштук аракеттердин тоолуу рельефин эске алуу менен, Кыргызстандын куралдуу кучтөрүнүн Тажикистандын куралдуу күчтөрүнө карата аскердик-техникалык жактан паритетин камсыз кылууну калыптандыруу;

Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетине:

11. Адам укуктарынын кебелбес принциптерин жана эл аралык укуктун ченемдерин тебелеген агрессордун демократиялык мамлекет катары беделин кетирүү, аны эл аралык донорлордун жардамдарынан, каржылоосунан, инвестициялардан ж. б. ажыратуу максатында, эл аралык гуманитардык укуктун жана адам укуктарынын ченемдеринин бузулуусуна алып келген Тажикистандын кылмыштуу аракеттери жөнүндө БУУ, эл аралык уюмдарды жана дүйнөлүк коомчулукту кабарландыруу боюнча жумуштарды күчөтүү;

Жарандык коомго жана жалпыга маалымдоо каражаттарына (ЖМК):

12. Өкмөттүк эмес уюмдарга, мүмкүн болушунча өз ресурстарын Баткен облусунун чек ара райондоруна, алып айтканда, тынчтыкты орнотуу, ак ниеттүү коңшулук мамилелерди калыбына келтирүү жана жабыркагандарга социалдык жардам көрсөтүү чөйрөлөрүнө багыттоо;

13. Укук коргоочулук ишке адистешкен өкмөттүк эмес уюмдарга эл аралык сотторго жекече даттанууларды берүүдө жабыркаган жарандарга көмөк көрсөтүү;

14. ЖМК тажик аскерлеринин согуштук кылмыштарынын фактыларын жыйноого жардам көрсөтүү;

Эл аралык коомчулукка:

15. Тажикистандын Баткен облусунун тынч жаткан калкына каршы адамкерчиликсиз, куралдуу агрессиялык актысын чечкиндүү айыптоо жана Тажикистанды мындан ары карай чек арадагы айылдардын жашоочуларына каршы куралдуу жана башка кутумчулдуктарды токтотууга мажбурлоо;

16. Агрессорго тынч жаткан калкка каршы жасаган бардык кылмыштары үчүн жоопкерчилиги үчүн белги берүү, бүтүндөй эл аралык коомчулуктун артыкчылыктуу милдети болуп саналган адамдын өмүрүн, укуктарын жана эркиндиктерин коргоо боюнча бардык укук коргоочу уюмдардын иштерин күчөтүү.

Тажикистан Республикасынын 2022-жылдын сентябрындагы куралдуу кол салуусунун убагында жабыркаган Баткен облусунун тургундарынын укуктарынын жана эркиндиктеринин сакталуусунун мониторингинин 2-этабы

Баткен облусун калыбына келтирүү үчүн кабыл алыган ченемдик укуктук актылар

Кыргыз Республикасынын Президенти 2022-жылдын 17-сентябрында «Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» УП 313 Жарлыкка кол койгон, ага ылайык кийин-соңу келтирилген зыянды баалоо, компенсацияларды төлөө, үйлөдү калыбына келтирүү менен алектенген мамлекеттик комиссия түзүлгөн.

Өз кезегинде Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети2022-жылдын 19-сентябрында Президенттин 2022-жылдын 17-сентябрындагы Жарлыгын ишке ашыруу үчүн № 617 буйуртмасын чыгарган.

Кыргыз Республикасынын Президенти 2022-жылдын 11-октябрында «Баткен облусунун Баткен районунун айрым калктуу конуштарын калыбына келтирүү боюнча кошумча чаралар жөнүндө» дагы бир Жарлыкка кол койгон. Жарлыкта кол салуу убагында бир кыйла катуу жабыркаган Капчыгай жана Достук айылдарын толук калыбына келтирүү жөнүндө сөз болот.

Кыргыз Республикасы социалдык жактан корголбогон жарандардын категорияларын камсыз кылуу жана колдоо, бүткүл өлкөнүн аймагында өз жарандарынын эмгегин жана саламаттыгын коргоо боюнча милдеттенмелерди өзүнө алган. Мында өз укуктарын ишке ашыруунун кыйла катаал шарттарына жана алардын бузулуу тобокелчилигине байланыштуу, Баткен облусу өзгөчө статуска ээ экенин белгилеп коюу керек, төмөнтө Кыргыз Республикасынын Баткен облусунун контекстинде адам укуктарын кепилдөөчү айрым ченемдик укуктук актылар келтирилген.

- «Айрым чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамы, 26.07.2011-жыл;

- «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамын ишке ашыруу жөнүндө КР Өкмөтүнүн токтому, 20.03.2012-жыл;

- «Баткен облусунун статусу жөнүндө» КР Мыйзамы, 10.09.2021-жыл;

- «Жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө» КР Мыйзамы, 09.01.2005-жыл;

- «Коомдук саламаттык жөнүндө» КР Мыйзамы, 24.07.2009-жыл;

- «Билим берүү жөнүндө» КР Мыйзамы, 30.04.2003-жыл;

- «Мамлекеттик жөлөк пулдар жөнүндө» КР Мыйзамы, 28.07.2017-жыл;

2022-жылдын 14-17-сентябрындагы куралдуу кол салуунун кесепеттерин жоюу боюнча жүргүзүлгөн иштер жөнүндө маалыматтар.

Лейлек районунун мамадминистрациясынын 2022-жылдын 17-сентябрындагы № 2/230 буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндар боюнча чыгымдардын сметасынын суммасы 1 миллиард 173 миллион 621 миң 795 сомду түзгөн.

Баткен районунун мамадминистрациясынын 2022-жылдын 17-сентябрындагы № 234-б буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндар боюнча чыгымдардын сметасынын суммасы 2 миллиард 437 миллион 356 тысяч 469 сомду түзгөн.

Баткен районунун акимиатынын 2022-жылдын 16-сентябрындагы № 184 буйругунун негизинде түзүлгөн жумушчу топтун актысына ылайык, жалпы зыяндын сметалык наркынын көлөмү 11 миллион 897 миң 704 сомду түзгөн.

Баткен облусуна келтирилген зыяндын сметалык наркынын жалпы суммасы 3 миллиард 622 миллион 875 миң 968 сомду түзгөн.

Баткен облусунун аймагында жүргүзүлгөн эвакуациялык иш-чаралардын маалыматтары боюнча 2022-жылдын 14-17-сентябрында саат 6:00 ченде Баткен облусунун Баткен жана Лейлек райондорундагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участкасында катталган куралдуу кол салууга байланыштуу жергиликтүү калк туугандарына жана убактылуу жайгаштыруу пункттарына эвакуацияланган.

Баткен облусу боюнча бардыгы 136 770 жаран эвакуацияланган, алардын 51и эвакуациялык пунктарга жайгаштырылган, алардын ичинен 132 828 жаран туруктуу жашаган жерлерине кайрылып келишкен (5 244 ПВР ичинен, жарандардын үйлөрүнүн ичинен 114 491).

Азыркы күндө облуста өз үйлөрүнө 3 942 жаран кайтып келген, б. а. убактылуу үйлөрдө 3781 жаран жашап атышат. Баткен облусунда 1791, Ош ш., 84, Жалал-Абад обулусунда 125, Чүй облусунда 819, Бишкек ш., 691, Ош облусунда 271 жаран жашап туруууда. Кабыл алуу жайларына 161 жаран жайгаштырылган, Баткен обулусунда 105, Жалал-Абад облусунда 33, Чүй облусунда 23 жаран.

Туруктуу жашаган жерлерине 132 828 жаран кайтып келген. 119 728 Баткен облусунан, 3790 Ош шаарынан, 445 Жалал-Абад обулусунан, 160 Ысык-Көл облусунан, 1115 Чүй облусунан, 4378 Бишкек шаарынан, 3212 Ош облусунан.

Кырдаалдан улам кыйраган курулмалар боюнча:

Баткен облусуна, Баткен, Лейлек райондоруна жана Баткен шаарына өзгөчө кырдаалдардан улам келтирилген зыяндарды баалоо боюнча Жарандык Коргонуу Комиссиясынын актысына ылайык, толук кыйраган үйлөрдүн жалпы саны437ни түзөт (Баткен району 329 , Лейлек району 107, Баткен ш. 1).

21.11.2022-ж. абал боюнча 413 үйдүн курулуш иштери жүрүүдө, алардын ичинен 24 үйдүн жерпайлары куюлууда, 141 турак үйдүн жерпайларын куюу боюнча жумуштар бүткөрүлгөн, 127 үйдүн дубалы тургузулууда, 91 үйдүн дубалдары бүткөн, 26 үйдүн чатырлары темир-бетон менен жабылган жана 4 үйдүн чатырын куруу улантылууда.

Социалдык объектерде:

ӨК убагында кыйраган 27 объекттин ичинен Баткен районунун акиматынын (2 мектептин жана 5 балдар бакчасын капиталдык оңдоп-түзөөсү) жана «Ас-Сафа» фондунун (1 ФАП капиталдык оңдоп-түзөөсү) каражаттарынын эсебинен 8 объекттин капиталдык оңдоп-түзүү жумуштары бүткөрүлгөн.

Компенсация:

Мамкомиссиянын 2022-жылдын 1-октябрындагы № 1 Чечимине ылайык, райондук жана шаардык комиссиялардын корутундуларынын негизинде бардык кыйраган жана капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине 200 000 сомдон төлөнүп берилген.

Алып айтканда, Баткен районундагы 329 толук өрттөлгөн жана 173 капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине – 100,4 млн. сом, Лейлек районундагы 107 толук өрттөлгөн жана 77 капиталдык оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине – 36,8 млн. сом, ошондой эле Баткен ш., 1 батирдин ээсине 200 000 сом төлөнүп берилген. Бүтүндөй облус боюнча 687 жаран 137,4 млн. сом өлчөмүндө компенсация алышкан.

Мамлекеттик комиссиянын № 2 чечими боюнча райондук жана шаардык жарандык коргонуунун актыларына ылайык, кезектеги оңдоп-түзөөгө муктаж үйлөрдүн ээлерине 100 миң сомго чейин компенсация төлөнүп берилүүдө. Алып айтканда, Баткен районунда 229 үй-бүлөгө, Лейлек районунда 248 үй-бүлөгө, Баткен шаарында 25 үй-бүлөгө төлөп берүүлөр жүргүзүлүүдө.

Ошондой эле курман болгон 12 жарандын үй-бүлөлөрүнө 360 000 сом, жабыркаган 12 жарандын дарылануусуна 375 000 сом, эвакуацияга жаман тамак-ашка 328 000 сом, Лейлек районунун Кулунду базарын калыбына келтирүүгө жана өнүктүрүүгө 2,0 млн. каражат, жабыр таткан жарандардын балдарына 58 миң 780 сом таратылып берилген.

Баткен районунда 300 тоннадан ашуун жана Лейлек районунда жана Сүлүктү шаарынын кенчилерине авариялык үйлөрдү отун манен камсыз кылуу үчүн 340 тоннадан ашуун көмүр таратылган.

Жабыркаган жарандар алган насыялар боюнча:

Коммерциялык банктар тарабынан 15 миллиард 79 миллион 457 миң сом сумамасындагы 106 насыялар, банктык эмес фианасылык-насыялык уюмдар тарабынан 4 миллион 176 миң 968 сомдук 168 зайымдар жок кылынган.

Сурамжылоонун натыйжалары

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) институту 2022-жылдын сентябрындагы Тажикистан Республикасынын куралдуу агрессиясынын убагында жабыр таткан Баткен облусунун чек ара айылдарынын жашоочуларын сурамжылоо жүргүзкөн. Сурамжылоо жабыр тарткан айылдардын жашоочуларынын укуктарынын жана мыйзамдуу кызыкчылыктарынын сакталышынына, тынч жашоого кайтуу процессине, ошондой эле мамлекеттин татыктуу жашоо шарттарын камсыз кылуу боюнча милдеттермелерди аткаруусуна мониторинг жүргүзүү максатында өткөрүлгөн.

Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) мониторинг жүргүзүү тобу 7–11-декабрда Баткен облусунун Лейлек районунун жабыр тарткан айылдарында, 12–16-декабрда Баткен районунун жабыр тарткан айылдарында болушкан.

Лейлек районуна мониторинг жүргүзүүдө топ Интернационал, Максат, Арка жана Достук айылдарында болгон.

Баткен районуна мониторинг жүргүзүүдө топ Самаркандек, Паскы-Арык, Миң-Өрук, Кара-Бак, Көк-Таш айылдарында болгон.

Жергиликтүү бийлик органдары жана жабыркаган айылдардын тургундар менен жолугушуулар, Интернационал айылындагы базарда өзүнчө болуу, жеке ишкерлер менен жолугушуулар өткөрүлдү. Жолугушуулардын убагында: балдарды ребилитациялоо, окуучу балдар программадан артта калып калышкандыктан, мектеп программасын окутуу боюнча кошумча курстарды уюштуруу жөнүндө, баарында эле зарыл техникалык жабдуулар жана байланыш боло бербегендиктен, он-лайн окутуунун татаалдыктары жөнүндө, балдарга, жумушсуздук жөнүндө жөлөк пулдарды жол-жоболоштуруунун кыйынчылыктары жөнүндө маселелер көтөрүлдү. Жеке ишкерлер жоголгон товарлар үчүн компенсация болбогонуна, насыя алууну жол-жоболоштуруунун кыйынындыгына – мисалы, банктар күрөөнүн бул түрүнүн кунарсыздануу тобокелчилигинен кооптонуудан улам, күрөө катары кыймылсыз мүлктү кабыл ала беришпей жатышканына даттанышты. Максат айылынын жашоочулары эвакуация үчүн бир кыйла коопсуз, альтернативалык жолду куруу маселесин көтөрүштү. Паскы-Арык жана Самаркандек айылдарынын жашоочулары сугат жана ичүүчү суунун тартыштыгы, турак-жай куруу үчүн да, мал-жандыктарды багуу үчүн дагы жайыттын жетишсиздиги жөнүндө көйгөйлөрдү ортого салышты. Ошентсе да, коопсуздукту камсыз кылуу жана жакында болуп өткөн каргашалуу окуялардын кайталануусуна жол бербөө негизги маселе бойдон калууда. Бардыгы бир кишидей, бир ооздон кыргыз-тажик чек ара маселесин чечүүнү, чек арага жакын жерлерде аскерлердин болуусун күчөтүүнү жана аларды техника жана курал-жарак менен жетиштүү деңгээлде камсыз кылууну талап кылышты.

Үй-бүлөсүнүн саны орточо 5-6 кишини түзгөн 337 киши сурамжыланганда, камтуу 1900гө жакын кишини түзгөн. Төмөнкү айылдардан алынган, кыйла толук жооптуу жана иштеп чыгууга болгон анкеталардын саны 317ини түзгөн:

Жолугушуулардын убагында жашоочулар Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына (Омбудсменине) даректелген кайрылууларын дагы беришкен. Бардыгы 39 кайрылуу келип түшкөн, алардын ичинде – 33 жеке арыздар, 6 жамааттык кайрылуулар бар.

Чек ара аймактарынын калкын социалдык камсыз кылуу

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 19-беренесинде мамлекет элдин бакубатчылыгы жана аны социалдык коргоо жөнүндө камкордук көрөт, ошондой эле жарандардын социалдык жактан корголбогон категорияларын колдоону, эмгекти жана ден соолукту коргоону камсыз кылат деп жарыяланган. «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» 26.07.2011-жылдагы КР Мыйзамынын негизинде жана «Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө КР Мыйзамын ишке ашыруу тууралуу» КР Өкмөтүнүн Токтомуна ылайык, Баткен облусунун Лейлек районунун Кулунду айыл аймагынын Интернационал жана Максат айылдарына, Жаңы-Жер айыл аймагынын Арка жана Достук айылдарына, ошондой эле Самаркандек айыл аймагынын Самаркандек, Паскы-Арык, Миң-Өрүк айылдарына, Кара-Бак айыл аймагынын Кара-Бак айылына, Ак-Сай айыл аймагынын Көк-Таш айылына чек ара аймактары статусу берилген. Мындан тышкары, 2021-жылдын 10-сентябрында «Баткен облусунун статусу жөнүндө» КР Мыйзамы кабыл алынган, анда Баткен облусунун статусу аныкталган жана мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын аймактык бөлүмдөрүнүн уюштуруунун жана ишинин өзгөчөлүктөрү белгиленген.

Чек ара аймактары статусун жана Баткен облусуна статус берүү мамлекеттик иштерди, өзүнө төмөнкүлөрдү камтыган, артыкчылыктуу багыттарда жүзөгө ашырууну талаптайт:

- жер участокторун өздөштүрүү, инфратүзүмдөрдү жакшыртуу жана өнүктүрүү;

- Кыргыз Республикасынын өзгөчө стутуска ээ алыскы чек ара аймактарындагы калктуу конуштардын тургундарынын жашоо-тиричиликтеринин сапатын жогорулатуу үчүн шарттарды түзүү, жана Кыргыз Республикасынын калктуу конуштарынын социалдык-экономикалык өнүгүү деңгээлдериндеги айырмачылыктарды кыскартуу;

- жашоочуларды жумуш менен камсыз кылуу деңгээлин жогорулатуу;

- өзгөчө статуска ээ болгон Кыргыз Республикасынын алыскы чек ара аймактарынан Кыргыз Республикасынын жарандарынын миграциясынын алдын алуу үчүн шарттарды түзүү;

- туруктуу жашоо, чек арадагы калктуу конуштардын санын жана аларда жашаган Кыргыз Республикасынын жарандарынын санын көбөйтүү максатында, Кыргыз Республикасынын өзгөчө статуска ээ болгон алыскы аймактарына Кыргыз Республикасынын жарандарын тартуу үчүн шарттарды түзүү;

Мындан тышкары, мамлекет өзгөчө статуска ээ болгон Кыргыз Республикасынын алыскы чек ара аймактарындагы калктуу конуштарда туруктуу жашап турушкан жарандарга социалдык колдоо көрсөтөт, кепилдиктерди, компенсацияларды жана жеңилдиктерди берет.

Жогоруда көрсөтүлгөн айылдарда жүргүзүлгөн жашоочуларды сурамжылоо КР Конституциясына жана көрсөтүлгөн мыйзамдарга ылайык мамлекет өзүнө алган милдеттенмелер боюнча мамлекеттик органдардын талаптагыдай эмес, жетишсиз иштеп жатышканын көрсөттү.

- көрсөтүлгөн айылдардагы тургундардын жашоо-тиричилик сапаты Кыргыз Республикасынын калган аймактарына караганда бир кыйла төмөн. Мисалы, Лейлек районунун Интернационал, Достук жана Максат айылдарынын, ошондой эле Баткен районунун Паскы-Арык, Самаркандек айылдарынын жашоочуларын ичүүчү суу менен камсыз кылуунун олуттуу көйгөйлөрү бар. Жашоочулар ичүү жана башка тиричиликтик муктаждыктар үчүн сууну сатып алууга аргасыз. Алып айтканда, респонденттердин 47%ы ичүүчү сууга жеткиликтүүлүк жок экенин белгилешкен. Турмуш-тиричиликте күндөлүк керектелүүчү нерселер жана азыктар жетишпейт, базарлар начар иштешет, соода дээрилик жокко эсе, демек, азык-түлүк абдан кымбат. «Кышка сиз канчалык даярсыз» деген суроого, 13%ы гана «Толук даярбыз» деп жооп беришсе, 52%ы жарым-жартылай даярбыз, жана 30%дан ашууну – даяр эмеспис деп жооп беришкен;

- жергиликтүү калктын жумуш менен камсыз болуу деңгээли төмөн бойдон калууда, Баткен окуяларынан кийин көпчүлүгү тапкан-ташыгандарынан, мал-жандыктарынан ажырап калышкан. Сурамжылангандардын ичинен болжол менен 35%ынын туруктуу айлыктары, же жашоо-тиричилик үчүн каражат табуунун эч кандай булактары жок. Ошол эле убакта, ушул багытта иш алып барууга милдеттүү болушкан ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдар эч нерсе кылышкан эмес. Жашоочулардын басымдуу көпчүлүгү жумуш менен камсыз кылуу саясатынын активдүү жана пассивдүү чаралары, жумушсуздарга бош орун издөө жана сунуштоо, кесипке окутуу жана кайра даярдоо жөнүндө эч нерсе билишпейт, респонденттердин бир нечесине гана жеке менчик үйлөрдүн курулушунда (калыбына келтирүүдө) иштөө сунушталган. Ошентсе да, Арка айылында мамлекеттик органдар тарабынан чакан бизнести колдоо жүзөгө ашырылып, натыйжада 6 жумушчу орду түзүлгөнүн белгилеп коюу керек;

- чек ара аймактарында миграциянын алдын алуу да начар иштелген, бул багытта кандай дайындуу иш-чаралар жүзөгө ашырылганы белгисиз бойдон калууда, бирок натыйжа көрсөтүлгөн Мыйзамга таптакыр карама-каршы. Айылдарда болгон убакта, алардын айрымдарында тургундардын дээрилик көпчүлүгү жок болуп чыгышты, алардын белгилүү пайызы кайтып келбеси да айдан-ачык;

- социалдык колдоого жана жеңилдиктерге келе турган болсок, жашоочуларды сурамжылоодон улам таптакыр карама-каршы көрүнүш. Жолугушуулар өткөрүлгөн бардык айылдарда балдарга жөлөкпул жол-жоболоштуруу маселеси көтөрүлдү, мамлекеттик органдар ар кандай шылтоолор менен жөлөкпулдарды кесип салышат же аларды төлөөнү толук токтотуп коюшат. Ошол эле убакта, белгилүү окуялардан кийин тапчу айлыктарынан ажырап калган көптөгөн жашоочулар үчүн балдарга жөлөкпулдар үй-бүлөнүн негизги кирешеси болуп калууда.

Ишкердик

«Кыргыз Республикасынын чек ара аймактарына өзгөчө статус берүү жана аларды өнүктүрүү жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, мамлекет төмөнкүнү камсыз кылат:

- чек ара аймактарында жеке жана юридикалык жактар чек ара соодасын жүзөгө ашыруулары үчүн шарттарды түзүү;

«Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» КР Президентинин Жарлыгынын негизинде, төмөнкү пункттар менен жеке ишкерлер үчүн төмөнкү жеңилдиктер жана бошоңдотуулар каралган:

8) Кыргыз Республикасынын Салык кодексинин 34-беренесинин 2-бөлүгүнүн 2-пунктуна ылайык, Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан чек арадагы калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу жабыркаган жеке ишкердик субъекеттери (күйүүчү-майлоочу майларды сатуучу, тоо-кен өндүрүү иштерин жана резидент эместерди кошпогондо) үчүн 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө салыктарды төлөөнүн (КНС кошпогондо) нөл пайыз өлчөмүндөгү ставкасы белгиленсин;

9) Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу жеке ишкерлер, 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө, камсыздандыруу төгүмдөрүн төлөөдөн бошотулсун;

10) Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешине юридикалык жактар үчүн 2024-жылдын 1-январына чейинки мөөнөткө камсыздандыруу төгүмдөрүн төлөөдөн бошотуу жана Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу экономикалык ишмердик субъекттеринин пайыздар, финансылык санкциялар боюнча салыктык карыздарын эсептен чыгаруу тууралуу мыйзам долбоору киргизилсин;

11) Баткен жана Ош облустарындагы кыргыз-тажик мамлекеттик чек ара участокторунда жайгашкан калктуу конуштарда өз иштерин жүзөгө ашыруучу экономикалык ишмердик субъектерине, аларды төлөө боюнча милдеттерди аткарууну камсыз кылуусуз (банктык кепилдик, күрөө жана кепилчилик берүүсүз) жана кийинкиге калтыруу жана\же бөлүп төлөө берилгени үчүн пайыздарды алуусуз, салыктык карыздарды жана бажы төлөмдөрүн төлөө боюнча караздарга карата, ошондой эле салыктар жана социалдык төгүмдөр боюнча отчетторду берүүнү 6 айылык мөөнөткө чейин кийинкиге калтыруу жана\же бөлүп төлөө мүмкүнчүлүгүн берүү жөнүндө маселе каралсын;

13) кыргыз-тажик чек арасындагы чыр-чатактардын натыйжасында жабыркаган ишкердик субъекттерине зыяндардын ордун толтуруп берүү мүмкүнчүлүктөрү каралсын.

Бирок, Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын мониторингинин натыйжалары боюнча, кризис бардыгынан катуу чакан жана орто ишкердик субъекттерине кедергисин тийгизген.

Баткен окуяларынан кийин чек ара соодасы абдан эле катуу начарлап кеткен. Мамлекет салык чөйрөсүндө жана социалдык төгүмдөрдө бир кыйла жеңилдиктерди жана бошоңдотууларды киргизгенине, ал эми финансылык мекемелер 3 айлык кийинкиге калтырууларга макул болушканына карабастан, бизнес жүргүзүүнүн шарттары начарлап кеткен. Көптөгөн ишкерлер товарларынан, жүгүртүм каражаттарынан айрылышкан, ал эми 3 айлык кийинкиге калтыруу мөөнөтү бүтүп баратат, ишкерлер карыздарын жана насыяларын жабуу үчүн өз мүлктөрүн сатууга, же болбосо жаңы насыяларды алууга аргасыз болушууда. Ошол эле убакта, жергиликтүү ишкерлердин билдирүүлөрү боюнча, банктар каргашалуу окуялардын кайталануусунан жана күрөөнүн бул түрүнүн кунарсыздануусунан кооптонуу менен, кыймылсыз мүлктү күрөө катары кабыл алууну анча каалай беришпей, карманышууда. Жашоочулардын сөздөрүнө караганда, арзан кредиттер дегеле пайда болгон жок, же болбосо алар мындай маалыматтардан кабарсыз болушууда.

Компенсациялар тууралуу, ал эми так айтканда, окуялардын убагында жабыр таркан ишкерлер үчүн алардын жоктугу жөнүндө өзүнчө сөз кылуу керек, бул дагы бизнести жүргүзүүнүн шарттарын кескин начарлатууда жана ишкерлер үчүн тобокелдиктерди арттырууда. Мониторингден кийин, 19.12.2022-жылы жергиликтүү ишкерлер бийлик компенсация төлөөгөнү жатканын билдиришкен, бирок алуучулардын тизмесине Баткен окуясынын учурунда патенти болгондор гана кире алышат экен. Ошон үчүн патенттери болбогон 30дан ашык ишкерлер ал тизмеге кириш үчүн кол топтой башташкан.

Лейлек районунун Арка айылынын жашоочуларынын бири Гүлайым Жаңы-Жер айыл аймагынын күч-аракети менен, жергиликтүү жашоочуларга жардам катары айыл башкармалыгына нан бышыруучу цехтин келип түшкөнүн, ал ишке киргизилип, 6 кишинин күнүнө 350 сомдук маяналуу жумуш менен камсыз кылынганын кабарлаган. Ошондой эле тигүү цехин ишке киргизүү ниеттери бар экенин билдирген.

Саламаттыкты сактоо

Кыргыз Республикасынын Конституциясында мамлекеттин медициналык тейлөө тутумун өстүрөрү, ошондой эле ар бир кишини медициналык тейлөө үчүн шарттарды түзөрү жана саламаттыкты сактоонун мамлекеттик, муниципалдык, жеке менчик жана башка уюмдарын өнүктүрүү боюнча чараларды көрөрү белгиленген. «Жарандардын саламаттыгын сактоо жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, жарандар саламаттыкты сактоонун ажыратылгыс укугуна ээ болушат, ал анын ичинде курчап турган чөйрөнү коргоо менен камсыз кылынат, ал эми «Коомдук саламаттыкты сактоо жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, жарандар факторлору адамга зыяндуу таасирин тийгизбей турган жагымдуу жашоо чөйрөсүнө укуктуу.

Мындан тышкары, «Баткен жана Ош облустарынын административдик-аймактык бирдиктерин калыбына келтирүү жана өнүктүрүү боюнча кечиктирилгис чаралар жөнүндө» КР Президентинин Жарлыгы менен, башкалардын катарында жабыр тарткан жарандарга консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү дагы каралган.

Баткен облусунун сурамжылоого алынган жашоочуларынын ичинен 30%дан көбүнүн үй-бүлөсүндө мадициналык тейлөөгө муктаж адамдар бар. Мында саламаттыктык сактоо мекемелеринин жайгашууларынын жакындыгы негизинен канаатандырарлык. Сурамжылангандардын үчтөн экиси саламаттыкты сактоо мекемелерине чейин жөө басып баруу мүмкүнчүлүгүнө ээ, үчтөн бири 10-20 мүнөттүн ичинде автомашина менен бара алышат, жана респонденттердин 3%дан ашыгыраагы гана жакынкы медициналык пунктка автомашина менен бир сааттан көбүрөөк убакытта жетип бара алышат. Медициналык тейлөөнүн сапатына респонденттердин басымдуу бөлүгү ыраазы, болжолдуу 75%ы медициналык тейлөөнүн сапаты – жакшы, 15%дан бир аз көбү – канаатандырарлык, жана 6%ы гана – канааттандырарлык эмес деп жооп беришкен.

Мониторинг жүргүзгөн топтун байкоолорунан жана жашоочулар менен баарлашуудан дайын болгондой, кээ бир жерлерде медициналык тейлөө жетиштүү деңгээлде эмес. Мисалы, Самаркандек айыл аймагынын Паскы-Арык айылынын жашоочулары менен жолугушууда айрым тургундар аларга тез жардам, өзгөчө кечкисин жана түн ичинде келбегенине, ал эми фельдшердик-акушердик пункт айыл жашоочуларынын бардыгынын керектөөлөрүн канаатандырбаганына даттанышкан. Паскы-Арык айылынын ФАП жылытуу тутуму жок, ФАП кызматкерлери өздөрү орноткон кара-меш гана бар, азрыкыдай кыш мезгилинде ийне сайып, башка дарылоо иштери жасалуучу жай муздак болгондуктан, капельница коюу мүмкүн эмес. Терезеси сынган, илешкек менен чапталган. ФАП саат 8:30дан 16:00гө чейин гана иштейт, бул медициналык тейлөө алуунун мүмкүнчүлүгүн олуттуу чектейт. М. Капаров атындагы орто мектептин мугалимдери менен жолугушууда, эжейлердин бири сарык оорусу боюнча Паскы-Арык район боюнча алдыңкылардын бири, анын себеби ичүү үчүн пайдаланылган сапатсыз суу экенин билдирди. Иш жүзүндө ичүүчү суу жок, ал үчүн Аксу өзөн суусу пайдаланылат, ал адегенде Самаркандек айыл аймагын аралап, андан ары Тажикистанга агып өтүп, ошондон кийин гана Паскы-Арыкка келет.

Мындан тышкары, баткендеги эмки жана өткөн жылдагы каргашалуу окуялардан кийин көптөгөн адамдар психологиялык жардамга муктаж, бирок психологдор жетишсиз, ошон үчүн жабыркаган айылдарда психологиялык жардам көрсөтүү боюнча иш-чаралар өткөрүлбөйт.

Билим берүү

Кыргыз Республикасынын Конституциясында ар кимдин мамлекеттик билим берүү уюмдарынан акысыз мектепке чейинки, негизги жалпы, жалпы орто жана баштапкы кесиптик билим алуу укугуна ээ экени жарыяланган. «Билим берүү жөнүндө» КР Мыйзамына ылайык, мамлекет окуучуларга окуу жайларын, жабдууларын, жатаканаларды, жөлөк пулдарды, материалдык жардамдарды, тамак-ашка жана транспортто жүрүүгө, медициналык тейлөөгө жана саламаттыкты чыңдоого жеңилдиктерди, окуу китептерин берүү менен окуу үчүн шарттарды түзөт.

Жабырканган айылдардын жашоочуларын сурамжылоодон дайын болгондой, болжол менен балдардын 12%ы билим алууга жеткиликтүүлүккө ээ эмес, себеп катары мектептин өрттөнүп кеткенин, азыр жабык экенин айтышат, балдар көңүл чөгөт абалда жана окугулары келбейт, айрымдар балдарды окууга даярдай алышпайт, мектеп алыс жайгашкан, ошондуктан балдарды мектепке жибергенден коркушат. Мектепке баргандардын ичинен ата-энелер билим берүүнүн сапатын 76%ы – жакшы, 11,5%ы – канаатандырарлык, 7%ы – жаман деп баалашат, калгандары жооп берүүдөн кыйналышат.

Мониторинг жүргүзгөн топтун байкоолорунан жана мугалимдер жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын өкүлдөрү, ошондой эле тургундар менен жолугушуулардан дайын болгондой, бардыгы мектеп бүтүрүүчүлөрүнүн алдыда турган ЖРТ тестирлөөсүнө байланыштуу, бүтүрүүчүлөр ЖОЖ өтүү үчүн ирегелик баллдарды албай калышат деп тынчсызданышат. Болжолдуу бир айдан бери жабыркаган айылдардагы мектептердин көпчүлүгү иштеген жок, көптөгөн тургундар азыркыга чейин өз үйлөрүнө кайтып келише элек, алардын балдары башка мектептерде окушууда, бир нече мектептерде окуу он-лайн шарттамда жүргүзүлүүдө, ошондой эле балдар баштарынан өткөргөн кыжалаттык тестирлөөнүн натыйжаларына терс таасирин тигизбей койбойт. Мугалимдердин пикири боюнча, мектептердин базасында ЖРТ тапшыруу үчүн даярдоо курстарын ачуу түзүлгөн кырдаалдан чыгуунун аргасы болуп калмакчы, бирок бул үчүн репетиторлор тиешелүү лицензияларга ээ болуулары жана билим берүү уюмдарынын уруксатын алуулары тийиш. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан келип түшкөн дагы бир сунуш жогорку класстардын окуучулары үчүн компьютердик курстарды, тил курстарын уюштуруу болуп саналат, анткени алар ушул сабактар боюнча өздөрүнүн Кыргызстандын башка шаарларындагы курбуларынан олуттуу артта калышкан.

Толук кандуу билим алуу үчүн, айрым мектептердин мугалимдери ар кыл оюндарды, көчмө театрларды уюштуруу сыяктуу маданий-массалык иш-чараларды, психологиялык жабыркоонун кесепеттерин жумшартуу максатында балдар үчүн кыймылдуу оюндарды өткөрүүнү сунуш кылышты.

Коопсуздук

КР Конституциясынын 8-беренесинде Кыргыз Республикасынын азыркы чек арасындагы аймагы бүтүн жана кол тийгис экени жарыяланган, ал эми 16-беренесинин 2-пунктунда Кыргыз Республикасы өз аймагынын чегинде жана анын юрисдикциясында турган бардык адамдарга, алардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоону камсыз кылары белгиленген.

Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын жашоочуларын сурамжылоо көрсөткөндөй, алардын ичинен көпчүлүгү өздөрүн коопсуз сезишпейт. Көпчүлүгү каргашалуу окуялардын кайталануусунан коркушат, тажиктер кайра кол салууга даярданып атышыптыр, кайсы бир жерлерде аскер техникалары жана куралдуу адамдар топтолуп жатышыптыр, кайдадыр окопторду жана аңдарды казып атышыптыр деген сыяктуу ж. б. ар түрдүү ушак-айыңдарды айтышат. Айрым айылдарда, анын ичинде коопсуздук максатында жашоочулардын бардыгы тең эле кайтып келише элек, кайтып келишкендери өз балдарын кыйла коопсуз жерлерде калтырып коюшкан. Жашоочулар менен жолугушууларда жабыркаган айылдардын тургундары үчүн аны алуунун тартибин жөнөкөйлөтүү өтүнүчү менен, бир нече ирээт аңчылык курал-жарагын алып жүрүүгө уруксат берүү маселеси көтөрүлдү.

Ошол эле убакта айылдагы укук коргоо органдары жетиштүүбү деген суроого 60%дан ашууну бышыктоо менен, 10%га жакыны жетишсиз деп, анан бир канча пайызы гана – айылда милиция жок деп жооп беришкен. Чек ара кандай деңгээлде кайтарылат деген суроого: 35%ы толук өлчөмдө, 34%ы – чек арачылар жетишсиз деп жооп беришкен.

Кошуна Тажикистан менен болгон өз ара мамилелерди респонденттер төмөнкүдөй мүнөздөшөт (суроого бир нече жооптон тандап алынды): биздин алар менен эч кандай мамилебиз жок – 90%, биз аларга ишенбейбиз – 22%, кас мамиледебиз – 40%га жакын.

«Сиз тынчтык орноруна ишенесизби» деген суроого, көпрчүлүгү шектүү карашат – 54%, ишенишпейт – 28%, ишенишет – около 18%га жакыны.

Коопсуздук маселелерин чечүү жана тынчтыкты орнотуу үчүн, сурамжыланган респонденттердин да, ошондой эле жолугушууларга катышкан жашоочулардын дагы дээрлик көпчүлүгү кыргыз-тажик чек ара маселесин чечүү зарыл деп ойлошот.

Тыянактар

Тажикистан Республикасынын Кыргыз Республикасынын тынч жашап жаткан тургундарына карата куралдуу агрессиясынын фонунда Баткен облусунун жабыр тарткан жашоочуларын ар тараптан колдоонун, согуштук чыр-чатактын курмандыгы болуп калуу тобокелдигинин жана коркунучунун шарттарында өзгөчөлөнгөн мыйзамдык механизмдерди жана адам укуктарын камсыз кылуудагы мамлекеттик органдардын иш-аракеттеринин натыйжалуу алгоыргагын иштеп чыгуунун өктөм зарылдыгын белгилеп коюу керек.

Баткен облусунун жабыркаган айылдарынын жашоочуларын социалдык коргоо чөйрөсүндөгү иштер жетишсиз жана жалпысынан формалдуу жургүзүлүүдө. Ар түрдүү болбогон себептер боюнча балдарга жөлөк пулдарды кесип салуу жана төлөөнү токтотуп коюу практикасы жашоочуларды өзгөчө түйшүктөндүрүп, тынчын алууда. Калкты жумуш менен камсыз кылуу боюнча эч кандай иштер жүргүзүлбөйт, бул маселеде алар кароосуз калтырылган жана мамлекеттин эч кандай колдоосун, камкордугун көрүшпөйт.

Жеке ишкердикти колдоо чөйрөсүндө, чакан жана орто бизнести өнүктүрүүнүн, жеңилдиктерди берүүнүн айрым аракеттерине карабастан, жалпысынан ишкердик ыңгай жагымсыз, маанай абдан төмөн бойдон калууда.

Саламаттыкты сактоо чөйрөсүндө бардыгы аздыр-көптүр мурунку деңгээлинде калууда, жашоочулар баткен окуяларына чейинки менен андан кийинкиден кандайдыр-бир кескин айырмаларды көрүшпөйт. Бирок дээрлик бардыгы жабыркаган жашоочуларга пихологиялык жактан жана балдарды реабилитациялоого жардам көрсөтүүнүн жетишсиздигин белгилешет.

Жабыркаган айылдардын жашоочулары билим берүү чөйрөсүндө алдыда турган бүтүрүүчүлөрдү тестирлөөгө байланыштуу тынчсызданууларын билдиришет, балдардын окууга карата каалоолору жоктугун жана көңүл коштуктарын белгилешет, бул сыягы балдардын баштарынан өткөргөн кыжалаттыктары жана психологиялык жабыркоолоруна байланыштуу болсо керек.

Коопсуздук чөйрөсүндө, күч түзүмдөрүнүн жана укук коргоо органдарынын күч-аракеттерине карабастан, жашоочулар өздөрүн коопсуз сезишпейт, көпчүлүгү өз үйлөрүнө кайтып келише элек, кайтып келгендердин көбү өз үй-бүлөлөрүн кыйла коопсуз жерлерге калтырып коюшкан.

Сунуштамалар:

КР Эмгек, социалдык камсыз кылуу жана миграция министрлигине:

- Жабыркаган айылдардын үй-бүлөлөрүнүн аз камсыздалгандыгын иликтөө боюнча иш-чараларды өткөрүү сел;

- Калкты жумушсуздун макамы жана калкты жумушка орноштурууну камсыз кылуу боюнча иш-чаралар жөнүндө кабарландыруу боюнча иш-чараларды өткөрүү;

КР Саламаттыкты сактоо министрлигине:

- Жабыркаган айылдардын жашоочуларына консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү боюнча иш-чараларды өткөрүү;

- Жабыркаган айылдардагы мектептерге белгилүү убакка шататтык психологдорду бөлүп берүү;

КР Билим берүү министрлигине:

- Жабыркаган айылдардагы мектептерде балдарга консультациялык-психологиялык жардам көрсөтүү үчүн психологдордун ишин камсыз кылуу;

- Эл аралык уюмдар менен өз ара биргелешкен аракеттер менен балдарды реабилитациялоого багытталган иш-чараларды өткөрүү (оюндарды, спектаклдерди жана башка иш-чараларды);

- Жабыркаган айылдардын мектептерин бүтүрүүчүлөрдү ЖРТ даярдоо үчүн кошумча сабактарды камсыз кылуу;

КР Министрлер Кабинетине:

- Баткен облусунун Лейлек районундагы Максат айыл аймагына альтернативдүү жол куруу мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун Баткен районундагы Самаркандек айыл аймагынын Паскы-Арык, Самаркандек айылдарынын жашоочуларын сугат суусу менен камсыз кылуу маселесин чечүү мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун жабырканган айылдарынын жашоочуларын ичүүчү таза суу менен толук камсыз кылуу мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Баткен облусунун Баткен райондагы Самаркандек айыл аймагында жер маселелерин чечүү мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;

- Кыргыз-тажик мамлекеттик чек араларын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча сүйлөшүү процессин тездетүү;

- Баткен облусунун тургундарына, анын ичинде, жеке ишкерлерге жоголгон кыймылдуу мүлк үчүн компенсация төлөө мүмкүнчүлүгүн карап чыгуу;