
«Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо»
(отчет)
Бишкек -2023
Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фондуна жана Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесине Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингге жардам беришкендиктери үчүн ыраазычылык билдирет.
Бул отчет Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду менен биргеликте Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесинин техникалык колдоосу менен Нарын шаарындагы кыздардын укуктарын гендердик зомбулуктан сактоо, мектеп окуучуларын кылмыштуулуктан, укук бузуулардан жана зомбулуктан коргоо боюнча жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгынын негизинде түзүлдү.
Мониторинг “Нарын шаарында өспүрүмдөрдүн жана жаштардын арасында жана аларга карата жасалган кылмыштардын жана укук бузуулардын алдын алуу” долбоорун ишке ашыруунун алкагында Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы Институту (Омбудсмени) жана Кыргыз Республикасындагы Бириккен Улуттар Уюмунун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгынын Программалык кеңсесинин техникалык колдоосу менен “Балдардын укуктарын коргоо Лигасы” коомдук фонду тарабынан жүргүзүлдү.
Мониторинге катышкандар жана отчетту түзгөндөр:
Акыйкатчы институту, Назгүл Турдубекова, Светлана Кыдыкбаева, Салтанат Дженалиева, Мээрим Өмүрова, Эсентур Тынымсейит.
Мазмуну
Кыскартуулар
Киришүү __________________________________________________________4
Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы _________________________________________ 6
Корутундулар жана сунуштар ________________________________________29
Колдонулган булактардын тизмеси ___________________________________32
Кыскартуулар:
КР – Кыргыз Республикасы
КР ЖК – Кыргыз Республикасынын Жогорку Кенеши
БУУ – Бириккен Улуттар Уюму
КЖК – Кылмыш-Жаза Кодекси
УПК – Кылмыш-Жаза процессуалдык Кодекси
БУжК – Балдардын укугу жөнүндө Конвенция
КФ – Коомдук Фонд
КБ – Коомдук Бирикме
УКМК – Улуттук коопсуздук мамлекеттик комитети
ИИМ – Ички иштер министрлиги
ИИБ – Ички иштер башкармалыгы
ИИББ – Ички иштер Башкы башкармалыгы
ССМ – Саламаттыкты сактоо министрлиги
КТО – Кесиптик-техникалык окуу жай
ОМ – Орто мектеп
МКЖОБМА – Мамлекеттик кызмат жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери боюнча мамлекеттик агентствосу
ЖСУЭП – Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык Пакт
АБЖК – Аялдарды басмырлоону жоюу боюнча Комитет
Киришүү
2020-жылы Башкы прокуратуранын маалыматы боюнча жашы жете электерге карата 788 кылмыш жана жорук жасалган, Алардын ичинен 2020-жылга карата зордук-зомбулукка кабылган балдар боюнча маалыматтар кылмыштын категориялары боюнча берилген: Мисалы, физикалык зомбулук - 171, сексуалдык зомбулук - 71, психологиялык зомбулук - 39. Ал эми 2021-жылы 2287 кылмыш жана жорук жасалган. 2021-жылга карата: физикалык зомбулук - 222, сексуалдык зомбулук - 118, психологиялык зомбулук - 77, ал эми Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча 2022-жылдын башынан бери Кыргызстанда балдарга карата 400дөн ашык зордук-зомбулук фактысы катталган. Бул 400 фактынын ичинен 55и сексуалдык зомбулук болгон. Анын ичинен бөлүп караганда 19у зордуктоо, 5и сексуалдык зомбулук аракети, ал эми 23ү жашы жете электерге сексуалдык зомбулук көрсөтүү аракети болгон.[1]
Балдарга карата зордук-зомбулуктун таралышы боюнча расмий маалыматтар өтө чектелген жана көйгөйдүн реалдуу деңгээлин чагылдырбайт. Ата-энелер, алардын мыйзамдуу өкулдөру балдардын укугун коргоо органдарына, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдарга (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлигине караштуу) ишенбөөчүлүктөн же коркуудан, гендердик сезимсиздиктен, көнулкоштуктан, же болбосо сот системасынын адилетсиздигинен, купуялуулуктун бузулушунан жана мүмкүн болгон социалдык ажырымдан улам кайрылууну туура көрүшпөйт [2]
Ушуга байланыштуу Нарын шаарындагы «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун жаш активисттери Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысына кылмыштуу топтор тарабынан өспүрүм кыздарга жана балдарга карата куугунтук, опузалоо (рэкет) жана зордук-зомбулук болуп жаткандыгын жана алардан коргоо өтүнүчү менен кайрылышкан.
Анткени, бир нече жылдан бери жаш активисттер, 18 жашка чейинки өспүрүмдөргө алардын жакындары, бир туугандары тарабынан айтылган маалыматтын негизинде жаштардан куралган кылмыштуу топ тарабынан дайыма опузалоого жана куугунтукка кабылып жатканын айтып укук коргоо органдарына кайрылышкан.
Бирок укук коргоо органдарынын өкүлдөрү бул көйгөйгө көңүл бурбай, айрым учурларда маани беришпей, анын үстүнө арыз ээлери тууралуу маалымат арыз жазылган адамдарга тез эле белгилүү болуп, андан кийин алар ого бетер катуу куугунтуктоолорду жасашкан. Акча талап кылуу жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата зордук-зомбулук уланууда. Милицияга арыз жазууга «батынып», ачыкка чыгып, бирок андай аракеттеринин кесепетинен учурда 10го чукул жаштар Бишкек шаарына кетип, акча талап кылгандардан из жашырууга аргасыз болушкан. Азыркы учурда алар Нарынга кайтып келе албай жүрүшөт. Балдардын укугун коргоочулар лигасынын Нарын шаарындагы активисттерине өспүрүм кыздар жана жаштар тарабынан 100дөн ашык билдирүүлөр жана мойнуна алуулар келип түшкөн:
- Билдирүүлөр кылмыштуу топтор тарабынан зомбулукка, сексуалдык асылууга, куугунтук болуп жаткандыгын жана аларга карата мыйзамдуулуктун бузулушун ырастайт;
Айрым укук коргоо органдарынын кызматкерлери ишинин эффективдүүлүгүн начарлатпоо үчүн жабырлануучулардын арыздарын кабыл албай, каттабай коюуга аракет кылышат. Көптөгөн иштер жабылган. Экспертизаны дайындоо жагынан Балдар жөнүндө кодекстин нормасы бузулуп, айрым милиция кызматкерлери соттук-медициналык экспертизаны өз убагында дайындабаган же аны кечиктирген учурлар бар. Бул кийинчерээк далилдерди чогултууга таасирин тийгизет жана зордук-зомбулукту далилдөөгө мүмкүн болбой калат. Тергөөчүлөр процессуалдык нормаларды бузуп, психологдор, мыйзамдуу өкүлдөрсүз балдарды суракка алып, мыйзамда көрсөтүлгөндөй суракты видеокамерага жаздырбаган практика кеңири жайылган. Аялдарга жана балдарга карата зордук-зомбулук боюнча иштердин көбүн сотко чейинки өндүрүштүн алкагында токтотуунун пайда болгон практикасы укук бузуулардын жана кылмыштардын бул түрүнүн латенттүүлүк деңгээлинин өсүшүнө шарт түзөт[3] |
- Нарын облусунун жана Нарын шаарынын ички иштер башкармалыгынын жана борбордук ички иштер башкармалыгынын жетекчилиги жана кызматкерлери активдүү эместигине жана өспүрүмдөргө жана жаштарга карата жасалган кылмыштар боюнча жарандардын билдирүүлөрүнө жооп бербей жаткандыгы;
Жабырлануучулар укук коргоо органдарында да, соттордо да коррупция бар экенин айтышууда. Тилекке каршы, балдарга байланыштуу иштерди кечиктирип кароолор, анын ичинде кылмыш аракеттерин кайра квалификациялоо (женилдетүү) же өндүрүштү токтотуу, туура эмес укуктук баа берүү практикада көп кездешет. Мисалы, аракеттер зордуктоо катары эмес, сексуалдык мүнөздөгү аракеттер же адепсиз аракеттер катары бааланат, анткени булар үчүн мыйзамда жоопкерчилик азыраак каралган[4] |
- Нарын шаарында жаштардын жана өспүрүмдөрдүн арасында акча талап кылуу жана өндүрүү системасы “пирамида” форматында курулуп, туруктуу негизде коюлган. Ар бир мектептин жана жаштардын артында акча чогултууга мажбурлаган “смотрящийлер” турат. Алар кыска убакыттын ичинде акча каражатын чогултуп, лидерлердин муктаждыктарын канаатандырып турушат. Мисалы, топтун лидеринин туулган күнүн өткөргөн ресторандагы чыгымдарды жабуу үчүн 500 миң сом чогултушкан.
Жабырлануучулардын айтымында, алар куугунтук, рэкетчилик жана опузалоодон коргоо үчүн бир нече жолу Нарын шаардык ички иштер бөлүмүнө жана Нарын облустук ички иштер бөлүмүнө арыз менен кайрылышкан. Бирок, ШИИБ жана РИИБ тарабынан эч кандай адекваттуу чаралар көрүлгөн эмес, бул рэкетчилер тарабынан арыз ээлерине карата кысым жана куугунтуктун күчөшүнө алып келген. Өспүрүмдөр системалуу түрдө акча чогултушат. Нарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жаш активисттери алдын-ала иликтөө иштерин жүргүзүп, жабырлануучулардын запкы тарткандыктарын мойнуна алганын видеого тартып алышкан, анда өспүрүмдөр жана алардын жакындары түзүлгөн кылмыштуу топтун алдында өздөрүнүн каршы күчү жок экенин, андан сырткары көптөгөн ур-токмокко алуулар, зордук-зомбулуктар жана сексуалдык асылуулар өспүрүм кыздарга да жасалаары жөнүндө айтышкан.
Буга байланыштуу Балдардын укугун коргоочулар лигасынын жетекчиси Назгүл Турдубекова КР Акыйкатчысынын аппаратына жардам берүү өтүнүчү менен төмөнкү маселелер боюнча кайрылган:
- Нарын шаарынын учурдагы абалы боюнча биргелешкен изилдөө жүргүзүүгө;
- изилдөөнүн жыйынтыгы боюнча тегерек столду өткөрүүгө.
Тегерек столдун жыйынтыгы менен өспүрүм кыздар менен балдарга, ошондой эле жаштарга карата укук бузууларды жана кылмыштарды жоюу боюнча резолюция кабыл алынган. Ошондой эле тегерек столдун жыйынтыгы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин жыйынында угулуусу пландалган. Бул иш-чаралардын алкагында «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» Коомдук Фондунун негизги максаты Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы институтуна жана Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлигине өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алууга, ошондой эле, Нарын шаарында өспүрүмдөр арасында укук бузууларды азайтууга жана жоюуга көмөк көрсөтүү болуп саналат.
Изилдөөнүн натыйжалары:
Нарын шаарындагы мектептердин 7-11 класстарынын 700 окуучусу арасында интервью жана фокус-топтук талкуулар өткөрүлгөн. Алардын максаты Кыргыз Республикасынын Нарын шаарындагы балдарга жана жаштарга карата мектеп рэкетинин, зордук-зомбулуктун жана башка терс көрүнүштөрдүн учурдагы абалын аныктоо болгон.
Интервьюнун жана фокус-топтук талкуулардын максаттары:
- респонденттердин мектепте зордук-зомбулукка дуушар болгон-болбогондугун (уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкети) жана алар зомбулукка кабылган кырдаалдан чыгуунун кандай жолдорун билишерин аныктоо;
- окуучулар тарабынан мектеп коопсуз чөйрө катары кабыл алынаарын жана алардын коопсуздугун сактоо үчүн жардамга муктаж экендигин аныктоо;
- респонденттердин мектеп рэкетине туш болгон-болбогондугун жана мындай учурларда жардам алуу үчүн кимге кайрылуу керектиги тууралуу маалыматты билеби же билбейби.
Алдыга коюлган максаттарга жана милдеттерге ылайык 9 суроодон турган анкета түзүлдү:
1) Мектептеги зордук-зомбулук фактыларын билесизби?
2) Мектеп окуучуларынын ортосунда уруш-талаш, зордук-зомбулук, мектеп рэкеттери болуп кетсе, ага ким жардам бере алат?
3) Мектепте дагы кимге кайрылса болот?
4) Мектепте өзүңүздү коопсуз сезесизби?
5) Зордук-зомбулуктан коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?
6) Мектеп рэкетинен коргонуу үчүн сизге жардам керекпи?
7) Мектептеги рэкетчилик фактыларын билесизби?
8) Бул мектепте канча жолу болот?
9) Эң көп рэкет кылган ким?
Төмөндө интервьюлардын натыйжалары, топтук талкуулардын негизги багыттары статистикалык жана катышуучулар сүрөттөгөн учурлардын фрагменттери аркылуу келтирилген.
Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын 19-беренесинде көрсөтүлгөндөй, катышуучу-мамлекеттер баланы физикалык же психологиялык зомбулуктан, анын ичинде сексуалдык зомбулуктан, эксплуатациядан, кайдыгер мамиледен, жалпы эле зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнөн коргоо үчүн бардык зарыл болгон мыйзамдык, административдик, социалдык жана билим берүү чараларын көрүшөт деп айтылат. Анткени, балдар чоңдордун колунан да зордук-зомбулукка кабылышы мүмкүн, балдар арасында да зордук-зомбулук болушу мүмкүн.
Конвенциянын 19-беренесинде айтылган “Психологиялык зомбулук” түшүнүгү боюнча, психологиялык катаал мамиле жасоо, эмоционалдык карасанатайлык, оозеки кемсинтүү, кыянаттык же кайдыгерлик катары аныкталат жана төмөнкүлөрдү камтышы мүмкүн:
а) балага карата болуп турган зыяндуу мамилелердин бардык формалары, мисалы, балдарга алар пайдасыз, сүйбөгөн, керексиз, коркунуч туудурган же башка адамдардын керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн гана керек деп айтуу;
б) коркутуу, эксплуатация же жаман жолго түртүү, кайдыгерлик жана баладан баш тартуу, обочолонуу, көңүл бурбоо жана фаворитизм;
г) баланын сезимдерин шылдындоо, кордоо, кемсинтүү, ардантуу же намысын тебелөө;
ж) чоңдор же башка балдар тарабынан психологиялык басым жана «дедовщина».
- Эми жогорку класстын окуучулары менен сылык учурашууга туура келерин алтынчы класста эле түшүндүм. Алар кокустан учурашпай калсан 5-10 сомдон чогултушат. Улуулар б.а. «братандар» бизге жана кичүүлөргө дагы «ушул түшүнүктөрдү» үйрөнүүнү талап кылышат. Ата-энем жолго деп берген акчаны рэкеттерге берчүмүн, өзүм үйгө жөө барчумун. «Салык» чогултуу системасы бардык мектептерде болсо керек. Алар муну токтото албайт. - Нарын шаарынан келген мектеп окуучусу менен болгон маектен. |
"Физикалык зомбулук" төмөнкүлөрдү камтыйт:
а) дене жазалоонун бардык түрлөрү жана кыйноонун, ырайымсыз, катаал, адамгерчиликсиз же кадыр-баркты басмырлаган мамиленин же жазанын бардык башка түрлөрү;
б) Чоңдор жана башка балдар тарабынан физикалык коркутуу, кордоо жана «дедовщина».
- Биз шаарда сейилдеп жургөн элек. Бизге бир балдар келишти да, алар менен бирге басууну буйрушту. Биз «Карона» ресторанынын 2-этажына көтөрүлдүк. Ал жакта бизди алып келүүнү буйруган бир жигит бар экен. Шаарда эмне кылып жүргөнүбүздү сурашты. Досумдун колундагы сааттын, телефонун көрүп, VIP бөлмөгө алып барышты. Анан алардын бири бөлмөдөн чыгып, таяк менен кайтып келди. Досумдун телефону 44000 сом, сааты 5000 сом болчу. Менин да телефонумду берүүнү талап кылышты. Биз каршылык көрсөтө баштаганыбызда бизди сабап салышты. Ал жерде 5-6 жигит бар болчу. Алардын бирөө мени кастет менен жаака чапты. Бир аздан кийин досумду да жаакка чапты. Досум мурун жаагынан операция болгон, пластик коюшкан. Досум аларга каршы жооп бергендиктен, алар анын кекиртегине бычак такап, кастет менен дагы чаап ийишти. Досум эсин жоготуп баратканын байкашып, бизди коё беришти. Мен досумду дароо ооруканага алып бардым. Ал жерден дарыгерлер анын нервдери жабыркап, пластмассасы чыгып кеткенин айтышты. Бизди урган балдар да ооруканага келишти. Мен сыртка чыкканда мени өздөрүнө чакырышты. Мен аларга диагнозду айтып, досумдун буюмдарын кайтарып берүүсүн өтүндүм. Анан досумдун телефонун кайтарып беришти, бирок меникин беришкен жок. Телефонду өз ыктыярым менен бергенимди мойнума алгандыгым жөнүндө видеого жаздырып алышкан. Бул окуядан кийин досумду дарыгерлер такай текшерип турушат. – деген Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен. |
«Сексуалдык мажбурлоо жана эксплуатация» төмөнкүлөрдү камтыйт: баланы сексуалдык иш-аракеттин ар кандай түрүнө үндөп же мажбурлоо ж.б.
Бир жолу мен мектептен чыкканда Эралы мени күтүп турган. Ал мени үйгө жеткирүүнү сунуштады. Мен макул болдум. Ал мени үйгө эмес тоону көздөй алып жөнөдү. Мен коркуп кеттим. Машинаны ээн жерге токтотуп, жаныма отурду да колун мага тийгизе баштады. Мен каршы болдум. Мен аны мындай кылба деп көндүрүүгө аракет кылдым, бирок ал укпай койду. Тескерисинче, өжөрлөнүп калды. Колдорун жайып, ич кийимимди чечүүгө аракет кылды. Ошол маалда эжем чалды. Эралы мени бошотту. Ошол маалда мен мүмкүнчүлүктөн пайдаланып катуу кыйкырдым. «Эгерде мага бир нерсе болсо, ал жооп берет» деп кыйкырдым. Ошондон кийин да ал мага көпкө чейин асылды. Мен аягында чечкиндүү каршылык көрсөттүм. Аягында коркуп кетти окшойт шаарга алып келип, мени таштап салды. - Нарын шаарынан келген кыз менен болгон маектен. |
Кыздар да, балдар да зордук-зомбулуктун бардык түрлөрүнө дуушар болушат, бирок зордук-зомбулук көбүнчө гендердик компонентти камтыйт.
Нарын шаарындагы кыз менен болгон маектен: Мен Эралыны университеттен көргөм. Бир күнү ал мага интернеттен жазды. Мен ойлонбой жооп бердим. Ошентип, экөөбүз бир аз сүйлөштүк. Анан олуттуу бир нерсе болуптур деп ойлоп тез жолугууну сунуштады, макул болдум. Ал менин үйүмө машина менен келди. Ал бизди ээн жерге алып барды. Бир аздан кийин ал мага асыла баштады, ич кийимимди чечүүгө аракет кылды. Мен болгон күчүм менен каршы турдум. Мен бошонууга үлгүрдүм да, качып кеттим. Ошондон кийин мен жигиттерден корком. Мен аны социалдык тармактарда кара тизмеге киргизип, өчүрүп салдым. Анан башка кыздарга да асылганын көп уктум. Мен милицияга кайрылган жокмун, анткени милиция кыздарды коргой албайт. Тескерисинче кыздарды шылдыңдап, уяткарып шерменде кылышат. Кыздар классташтарынын, курсташтарынын алдында уят болуудан коркушат. Ата-энеңе да айтуу кыйын. Мындан улам көп кыздар бул тууралуу ачык айтышпайт. Мен милицияга да барган жокмун. Кошуналар, туугандар, ата-энем муну укса, мени бузулду деп ойлошот. Мен мындан корком.
Башка кыз менен болгон маектен үзүндү: Эралы абдан коркунучтуу адам. Ал мага көп жолу келди. Мен аны токтоттум, ал көпкө чейин ачууланып, аягында басып кетти. Ушундай мамиле кыла берсем башымды таш менен талкалайм деп коркуткан. Ошон үчүн мен андан корком. Нарында бул көрүнүш эчак эле адатка айланып калган. Кыздарды зордуктаган учурлар бар, бирок бул тууралуу эч кимге айтышпайт. |
Балдар тарабынан башка балдарга, көбүнчө балдардын топторуна карата жасалган,физикалык, психологиялык жана сексуалдык зомбулук, көбүнчө коркутуу түрүндөгү аракеттер, жабырлануучулардын физикалык жана психикалык кол тийбес бүтүндүгүнө жана алардын жыргалчылыгына гана зыян келтирбестен алардын инсан болуп турукташына, толук билим алуусуна кедергисин тийгизет, көп учурда оор кесепеттерге алып келет. Келечекте орто жана узак мөөнөттүү социалдык интеграция мамилелери жабыр тартат. Мындан тышкары, жаштардын кылмыштуу топторунун зордук-зомбулуктары жабырлануучулары же катышуучулары болобу, балдардын өнүгүүсүнө чоң зыян келтирет[5]. Интервьюнун жыйынтыгы боюнча 7-11-класстын окуучуларынын 44% мектепте өзүн коопсуз сезбейм деп жооп беришкен.
(Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Көчөгө чыксам эле дароо балээге кабылам. Кээде шаардын борборуна барып калганда созсуз Кылычтын колуна түшөм. Тааныш жигиттер да Кылычтын колуна түшпөсө жакшы дешет. Биз андан коркобуз. Жок дегенде 100 баланы тоноп кетти. Аскерде жүргөндө да көп балдарды тоноп, Кылыч акча чогулткан. Ошонун эсебинен ал туулган күндөрүн эң сонун белгилейт. Бир жолу бильярд ойногону барганбыз. Кылыч бизди ошол жерден кармап калды. Аны менен дагы бир таанышыбыз болгон. Кылыч аны машина менен келүүгө мажбурлаган. Биз анын машинасына отурдук. Кылыч бизде эмне бар деп сурады. Биз унчукпай калдык. Анан ал жигитке кайрылып, буларды урганга бир нерсе барбы, - деп сурады. Ал дароо бар деп жооп берип, дөнгөлөк чечкен ачкычты алып чыкты. Бизди «Дастан» дүкөнүнө алып келишти, жол бою Кылыч дөнгөлөктүн ачкычы менен коркутуп жатты. Бизде акча барбы деп сурады. Биз "жок" деп жооп бердик. «Телефонуң барбы» деп сурады, мен «ломбардга таштап койдум эле» дедим. Досум «телефонум бар» деп жооп берди. Анан ал айдоочуга “үч бурчтукка” алып барууну буйруду. Жеке сүйлөшөлү деп досумду машинадан алып чыкты. Ошол маалда маши нанын фаралары өчүп калды. Досум телефонун күрөөгө коюудан баш тартты окшойт. Кылыч досумдун мурдуна эки жолу урду, кан көп кетти. Бардык кийимдер канга боёлгон. Дагы бир досум экөөбүз эч нерсе кыла албай четте турдук. Ошондон кийин “Дастан” дүкөнүнүнө телефонду күрөөгө коюп, үч литр пиво, тамеки жана башкаларды алып бердик. Бензинге да акча сурады, бизде эч нерсе жок. Кылыч дароо экинчи досум аны жактырбай жатканын айтып, бензинге акча таап бер деп сабап салды. Канга боёлгон Сыймык түнкү бирде үйүнө барып, ата-энесине жигиттер коркутуп жатканын айтып, 270 сом сураганга мажбур болду. Ошондо апасы да коркуп кеткен. Бул мурунтан эле милдеттүү төлөмдөр сыяктуу эле. Мен жалгыз эмесмин. Менимче анын тоюна шаардагы бардык мектептер чогулткан. Менин классым 3 миң сомдой чогултту. Эмкиде жолуксак сөзсүз бир нерсе болот. Жок дегенде кола сатып бермейинче ал бизден калбайт. Ошентип көчөгө чыкканда ар дайым айланамды карайм. Мага окшогон көйгөйү бар жигиттер көп. |
Нарын шаарында жүргүзүлгөн изилдөөнүн жыйынтыгы сурамжылоого катышкан балдардын жарымынан көбү (54,9%) мектептеги зордук-зомбулук фактылары тууралуу кабардар экенин көрсөттү. Оң жооп берген сурамжылоого катышкандардын эң көп пайызы 7-класстын окуучулары (70,5%). 8-11-класстын окуучуларынын арасында бул пайыз бир топ төмөн. 7-класстын окуучулары зордук-зомбулукка көбүрөөк дуушар болушат деп божомолдоого болот, анткени балдарга зомбулук фактылары тууралуу жеке өзү башынан өткөргөн окуялар боюнча суроо эмес, окуяларды уккандыгы жөнүндө суроо коюлган. 7-класстын окуучуларынын чоңдорго (интервьюерлерге) болгон ишеними улуу балдарга караганда жогору деп болжолдоого болот. Нарын шаарындагы мындай кырдаалда чоңдордун (милиция кызматкерлери, билим берүү мекемелеринин башкармалыктары) аракетсиздигин же көнүлкоштугун көргөн же уккан улуу балдар өздөрүнө белгилүү болгон зордук-зомбулук фактылары тууралуу айтпай коюуну туура көрүшөт.
Кийинки суроонун жообу көрсөткөндөй, балдар зордук-зомбулук фактылары жөнүндө гана билишпестен, алардын өздөрү да анын курмандыгы болуп калышкандыгын айтып жатышат.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Менин машинам бар болгондуктан, аны дайыма ташып жүрүүгө мажбурлайт. Бир күнү ал менин иштеген жериме келди. Адаттагыдай эле менин машинам менен бир жакка баргысы келди. Айдай албайм, машина бузулуп калды деп айттым. Мага ишенбей, ээн жерге алып барып сабап кирди. Анын жанында токмок жеген жигиттер да болгон. Биринин мурду сынып, экинчисинин көзү шишип кеткен. Бир убакта ал жерден таш алып мени чапты. Анан колум кыймылдабай, ичим ооруп чыкты. Коркконумдан машина менен барууга макул болдум. Менин ахыбалымды байкаган кесиптештерим дароо милиция менен тез жардам кызматын чакырышты. Муну милиция же ата-энем билсе, Кылыч мени дагы сабайт деп, дароо үйгө чуркап кеттим. Үйдө апам менен атам мени милиция менен чогуу издеп жүргөнүн билдим. Атам менин абалымды текшерип, ооруканага алып кетти. Көрсө, Кылыч мени таш менен урганда кабыргам сынып калыптыр. Арыз бергим келген жок. Мунун эч кандай мааниси болбойт. Жигиттер буга чейин милицияга кайрылышкан. Ал жазаланган эмес. Анан көчөдөн кармап алып кайра баштайт. Мени сабагандар Нарынга таанымал жигиттер. Алар буга чейин көп адамдарды сабашкан. Кылыч эч жерде иштебейт. Талап-тоноо менен гана жашайт. Кылыч үйлөнгөндө ага акча чогултканбыз. Эми баласы төрөлгөндө памперс алабыз окшойт. |
.
Респонденттердин 41,46% зомбулуктан коргонуу үчүн жардамга муктажбыз деп жооп беришкен. Ошол эле учурда ар кандай курактагы балдардын жооптору бир топ айырмаланат. 7-класстын окуучулары жардамга муктаж экенин түздөн-түз билдирүүгө даяр.
Нарын шаарынан келген өспүрүмдүн апасы менен болгон маектен: Уулум 11-класста окуйт. Кайсы бир Кылыч деген бала алардан салык чогултуп, мектеп окуучуларын кыйнайт. Ушундан тажап бүттүм. Баарына кайрылдым. Эч нерсе кылалган жокмун. Уулумдан акча талап кылышты, сабашты. Бул зөөкүрлөрдү эч ким жоопко тартпайт. Үмүтсүздүктөн уулумду айылдык мектепке которууга туура келди. Анан Кылыч уулун коркутуу үчүн ал жакка да барганын билдим. Ошондо уулум мындан ары чыдай албасын айтып, өзүнө кол салуу гана калганын айтты. Жолдошумдун агасы милицияда иштейт. Алардын да колунан эч нерсе келбейт. Айтсам унчукпай койду. Баламдын келечегинен корком, эч кимге ишенбейм. Милиция минтип жүрүшсө, бул шаарда кантип жашайбыз? Азыр балам Бишкекте, Нарынга келе албайт. Бул Кылыч баламдын келечегин талкалады . |
Нарын шаарынан келген өспүрүмдүн апасы менен болгон маектен: Баламдын телефону биздин колубузга түштү. Кылыч менен Инстаграмдагы кат алышуунун скриншотун кордук. Алар уулума мындай деп жазышыптыр: «Кел, достор менен отуралы. Жаныбызга отур, биз бул жерде тамеки тартабыз”. Балам келе албай турганын айтыптыр. Ошондон кийин алар уулума коркпо, эч ким тамеки тартпайт деп жазышкан. Алар нашаа чегип, уулум андан корккон окшойт. Анан алар коркутуп, уят сөздөр менен 500 сом талап кыла башташкан. Ага жооп болгон эмес. Ооруканада жатканымда баламды жөн калтырышкан жок, дүкөнүбүздү тоноп кетишти. Мына ушул Кылыч уулум аркылуу ушунчалык кыйынчылык менен иштетип жаткан дүкөнүбүздү банкрот кылды. Милицияга кайрылайын десем, балам милиция эч нерсе кыла албайт, рэкетчилер тескерисинче өч алат деп мени токтотту. Бизде жашоо ушундай. Рэкеттерден коркуп эптеп жашап жатабыз.
|
8-класска чейин эле балдар зомбулукка зомбулук менен жооп кайтарууга, укук бузууларды, кылмыш фактыларын билдирбөөгө, ички сырды сактоого өбөлгө түзгөн же пропагандалаган кылмыштуу субмаданияттын (балдар анын баалуулуктарын жана эрежелерин кабыл алат, айрыкча өспүрүмдөр таасирленишет) таасирине кабылышат. Ошондуктан, «Мен өзүм үчүн туруштук бере алам, бирок ал (жардам) деле ашык болбойт эле» деген жооп пайда болот. Зордук-зомбулуктан коргонууда жардамга муктаж эмес деген так жоопту 8-класстын окуучуларынан бир дагы респондент берген эмес (!). Суроого "Жок" деп жооп беришкен.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Биз жакырчылыкта жашайбыз. Апам менен атам бизди багыш үчүн күнү-түнү иштешет. Бир жолу атамдын чөнтөгүнөн жети миң сом жоголуп кетти. Биз үчүн бул чоң сумма. Атам аябай ачууланды. Көрсө, 7-класста окуган агамды «старшаки» коркутуп, ал аргасыздан салык төлөйт экен. Брат эмне кыларын билбей, уурулук кылыптыр. Мектепте алтынчы класстан он биринчи класска чейин салык чогултуу системасы бар. 100 жана андан да жогору сомдон чогултушат. Акча албаса сабашат. Ата-энелер рэкеттердин ата-энелерине, мугалимдерге арызданышкан, бирок жыйынтык болгон эмес. Рэкет токтой элек. Кийин агам менден салык үчүн дагы акча сурады. |
Кыргызстандагы ЮНИСЕФтин маалыматы боюнча, балдардын 83% мектепте зордук-зомбулукка кабылганын айтышкан[6].
Белгилей кетсек, мектептеги зордук-зомбулук башка нерселер менен катар баланын билим алуу укугуна да терс таасирин тийгизип, татаал зыян келтирет. Билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугу баланын дараметин ар тараптуу жана ар тараптуу өнүктүрүүнүн зарыл шарты болуп саналат. Балдардын укуктары жөнүндө конвенциянын 28-беренесинде билим алуу укугу бекитилген[7]. Конвенцияга катышуучу-мамлекеттер баланын билим алуу укугун тааныйт жана бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде бул укукту акырындык менен ишке ашырууга жетишүү максатында, алар, башка нерселер менен катар, мектепке үзгүлтүксүз барууга көмөк көрсөтүү жана мектептен кетип калган окуучулардын санын кыскартуу боюнча чараларды көрүшөт.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Мен «Бамбо» кафесинде официант болуп иштейм. Жаңы жылдын түнү болчу. Мен жумушта болчумун. Бир кезде Намыс менен Кайрат келди. 3500 сомго заказ кылынган. Тамактангандан кийин төлөбөйбүз дешти. Администратор 102ге чалды. Милиция келип, эки тарапты тең суракка алды, бирок эч нерсе кыла алган жок. Эч кандай мыйзам бузуу болбогонун айтып, администраторго кыйкырып, кетип калышты. Намыс менен Кайрат жазасыз калганын сезип, «Мына, милицияга чалгыла, сүйлөшөбүз» деген сыяктуу сөздөрдү айтышты. Ошондон кийин милицияга ишеним жок. Ошентип 3500 сомду биз төлөшүбүз керек болду. Бул жигиттерди Нарындын баары билет. Алардын алектенгени балдарды коркутуу-үркутүү, рэкетчилик кылуу. Рэкет милицияны коркунуч катары көрбөйт, балким достор. Кийинчерээк ошол милиционерлердин шаарды кыдырып жүргөн рэкеттердин бири менен кантип ынтымактуу жүрүп жатканын көрдүм. Бул кадимки көрүнүш.
|
БУУнун Балдардын укуктары боюнча №1 Конвенциясына жалпы комментарийинде билим берүүнүн максаттары баланын бардык потенциалын комплекстүү өнүктүрүүнү, анын ичинде адам укуктарын урматтоону, балдарга өздүгүн таануу же бир бүтүндүккө таандык болуу сезимин өнүктүрүүнү, ошондой эле баланы коомдогу жашоого даярдоо жана анын башкалар менен жана жаратылыш чөйрөсү менен өз ара аракеттенүүсүн камсыз кылууну камтыйт[8].
Бизде “байкелерди урматтоо”, салык жыйноо 6-класстан эле башталган. Негизинен рэкетсистемасы бардык жерде алтынчы класстан башталат. Майрамдар көбүнчө эң оор күндөр.Бул күндөрү “старшаки” ар бир класстан 2-3 миң сомдон чогултушат.Майрам күндөрүнүналдында мектепке баргым келбейт. Алтынчы класстан бери беш миң сомго жакын акчатөлөгөм. Ошон үчүн мектепке баргым келбейт. Мугалимдер ата-энеме менин сабаккакелбегеним үчүн даттанышты, көп жолу урушту. Салык жыйноо боюнча ата-энемеайтсам, андан да көп көйгөйлөр башыма түшөт, - деген Нарын шаарындагы мектепокуучусунун маегинен. |
БУУнун Балдардын укуктары боюнча Конвенциясына жалпы комментарийлеринде катышуучу-мамлекеттер жабыр тарткан өспүрүмдөрдү социалдык реинтеграциялоо, запкы тартуунун алдын алуу жана реабилитациялоо боюнча институционалдык программаларды кеңейтүү үчүн көбүрөөк мүмкүнчүлүктөрдү түзүшү керек деп айтылат. Конвенция 18 жашка жете элек бардык жаштардын укуктарын тааныган учурда деле, укуктарды ишке ашырууда балдардын өнүгүүсү, айрыкча өнүгүү жөндөмдүүлүгү эске алынышы керек. Өспүрүмдөрдүн укуктарын ишке ашырууну камсыз кылуу боюнча кабыл алынган ченемдер жаш балдар үчүн кабыл алынган ченемдерден олуттуу айырмаланат.
Нарын шаарынан келген өспүрүм менен болгон маектен: Ооба, Нарында бул система өзгөрбөйт. Мен окуган колледжге көп жигиттер келишет. Биздикилерди жайында талаага алып кетишет, кышкысын көмүр ташытышат, курулушта да аргасыздан иштетишет. Рэкеттердин айынан мектепке келбей, программадан артта калган балдар көп. Жигиттер токмок жеп, ооруканага түшүп калган учурлар бар. Бул жерде зордук-зомбулук болуп жатканын баары билет. Милицияга эч ким ишенбейт. Баары достор аркылуу чечилет. |
Өспүрүм курак - бул өсүп келе жаткан мүмкүнчүлүктөр, жөндөмдүүлүктөр, умтулуулар, энергия жана чыгармачылык менен мүнөздөлгөн, бирок ошондой эле убакта кабырга эти ката элек кез. Өспүрүмдөр коомго өзгөрүүлөрдү, жаныланууларды алып келчү күч жана алар үй-бүлөсүнө, коомчулугуна жана өлкөлөрүнө оң салым кошуучу негизги жардамчылардын жана ресурстардын бири[9]. Демек, коомдо өспүрүмдөргө өткөрүп бере турган нерсе зордук-зомбулук, адилетсиздик, ишенимсиздик болсо, кийинки муундарда зордук-зомбулук дагы көп болору таң калыштуу деле эмес.
«Бизге Сырттан менен Алымбек келишет, алар башка мектепте 11-класста окушат. Бизден акча, телефондорду алып кетишет. Келсе балдардын баары жашынышат, качышат, класстан чыкпайт. Сырттан менден эки телефонду, Алымбек бирди алды. Жөн эле карап көрөйүн деген шарт менен телефон сурашат. Бербей койсоң, сөгүнүп, сабап, тепкилеп, кекиртегине бычак такап, коркутуп, аягында өз максаттарына жетишет. Үчүнчү телефон апамдыкы, аны базардан алып кетишкен. Анан үйгө келип апама аман-эсен экенимди айтып, арыз жазбай эле койгонум жакшы дедим. Себеби, ага чейин жигиттер арыз жазышкан, бирок бул абалды ого бетер начарлаткан. Апам коркуп, арыз жазуудан баш тартты. Бул балдар эч кимден коркпойт. Көп досторум аларга телефондорун берүүгө аргасыз болушкан. Нарында рэкетти эч ким токтото албайт”. - Нарын шаарындагы Балдардын укугун коргоочулар лигасынын изилдөөсүнөн. |
Бириккен Улуттар Уюмунун Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча жетектөөчү көрсөтмөлөрү (Эр-Рияд принциптери) жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу коомдогу кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүү аспектиси болуп саналат деп айтылат[10]. Мыйзамдуу, коомдук пайдалуу иштерге аралашып, коомго жана жашоого гуманисттик көз карашты калыптандыруу аркылуу жаштарды кылмыштуулукка жол бербеген принциптерге тарбиялоого болот. Жашы жете элек өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу эффективдүү болушу үчүн өспүрүмдөрдүн гармониялуу өнүгүшүн камсыз кылуу, алардын инсандыгын урматтоо жана анын өнүгүшүнө жаштайынан дем берүү үчүн бүтүндөй коомдун аракети зарыл.
Нарын шаарынан келген өспүрүм менен болгон маектен: Жанарбек менен Алишер биздин колледжге келишет. Алар скамейкага отуруп, жигиттерди күтүшөт. Студенттерге жолугуп, бардык буюмдарын, жада калса кийимдерин алып кетишет. Коркутуп-үркүтүү менен бизди көмүр ташууга мажбурлашты. Бир күнү алардын бири мени кармап калды. Бир пачка тамеки алып кел деди. Дүкөн алыс болчу, менде акча жок болчу. Дүкөнгө бара албайм деп жооп берсем, мени сабап салды. Мугалимдер да көрүштү, бирок алардын бири да келбеди. Классташымды чакырып акча сурап, тамеки менен кола алдым. Ошентип мен алардан кутулдум. Арыздарды жазгандар келечекте абдан кыйналарын айтышты. Алардын айтымында, УКМКда жана прокуратурада тааныштары болгон. Алар кандайдыр бир көйгөйлөр болушу мүмкүн деп коркутушат. Кордук көргөндөр көп. Эч кимге ишенич жок, ошон үчүн дагы эле рэкеттерден жабыр тартышат. |
Алдын алуулардын комплекстүү пландары бийликтин бардык деңгээлдеринде кабыл алынууга тийиш жана төмөнкүлөрдү камтышы керек[11]:
а) көйгөйлөрдү терең талдоо менен бирге программалардын, кызматтардын, мекемелердин жана колдо болгон ресурстардын тизмеги;
б) профилактикалык иш-чараларга тартылган компетенттүү уюмдардын, мекемелердин жана персоналдын так аныкталган милдеттери;
в) укук бузуулардын алдын алуу жаатында мамлекеттик жана мамлекеттик эмес органдардын ишин тийиштүү координациялоонун механизмдери;
г) алдын ала негизделген программалар жана стратегиялар, аларды ишке ашыруунун жүрүшүндө дайыма мониторинг жана кылдаттык менен текшерип туруу саясаты керек;
е) жашы жете электердин кылмыш жасоо мүмкүнчүлүгүн натыйжалуу азайтуу ыкмалары;
е) кызматтардын жана программалардын кеңири спектрине коомчулуктун катышуусу;
ж) жашы жете электердин жана жаштардын укук бузууларынын алдын алуу боюнча биргелешкен аракеттерди көрүү үчүн жеке секторду, жамааттын мүчөлөрүн, ошондой эле эмгек, балдарды багуу, билим берүү, социалдык маселелер менен алектенген мекемелерди тартуу менен улуттук, мамлекеттик, облустук жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ортосундагы тыгыз дисциплиналар аралык кызматташуу;
(h) жаштардын кылмыштуулуктун алдын алуу саясатын ишке ашырууга жаштардын катышуусу, анын ичинде коомчулуктун мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө, жаштардын өз алдынча жардам көрсөтүүсүнө жана жабыр тарткандарга компенсация жана жардам көрсөтүү программаларына көңүл буруу;
(i) Бардык деңгээлдердеги квалификациялуу кадрлардын болушу.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Колледжге тапшырганда 2004-жылы туулганмын, деп койгом. Чынында, мен 2005-жылы төрөлгөм, бирок бул мага 2004-жылкылар менен "сен" деп баарлашууга мүмкүнчүлүк берди. Бир күнү муну Акыл деген жигит билип калып, мени сабап, телефонумду тартып алды. Бул телефонду мага бир жума мурун эле ата-энем сатып беришкен. Анан мугалимдер аркылуу телефонду кайтарып алууга жетиштим. Ошондон кийин ал мени дайыма коркутуп, бир жолу үч миң сом бер деп талап кылды. Мен жатаканада жашачумун. Кечинде смс менен мага үч миң сом жөнөтүүнү талап кылды, мен бир миң гана котордум. Анан дагы эки миң жибер деп жазды, бирок мен чыдай албадым. Аны кара тизмеге киргизип, бир ай бою мектепке барбай калдым. Бирок, кийин мугалимдер мени окуудан чыгарабыз деп коркутуп, колледжге келип окууга мажбурлашты. Ал жерден мугалимдерге зордук-зомбулуктан улам бул жерде кала албасымды, кийинки семестрден баштап Бишкекке көчүп кете турганымды айттым. Мугалимдерге баарын айтып бергеним үчүн Акылдын балдары мени көпкө кууп жүрүштү. Рэкетчиликтин айынан Нарындан Бишкекке которулууга аргасыз болдум. Милиция жана мугалимдер бул көрүнүштү кадимки көрүнүш катары кабыл алышат. |
Кыргыз Республикасында бир катар көз карандысыз изилдөөлөр, анын ичинде 2019-жылы[12] Жогорку Кеңештин алкагында жүргүзүлгөн тиешелүү мыйзамдардын аткарылышын баалоонун учурунда профилактика чөйрөсүндө системалуу кемчиликтердин бар экендигин аныктады. Тактап айтканда, профилактикалык субъекттердин ортосундагы начар координациядан улам алардын аракеттеринин ыраатсыздыгы жана тараптардын өз ролдорун түшүнбөгөндүгү кирет. Мурдагы мыйзамда ар кандай тиешелүү жактардын катышуусу зарыл деп айтылганы менен, алардын милдеттери жөнөкөйлөтүлгөн түрдө баяндалган, декларативдик формулировкалар басымдуулук кылган. Иш жүзүндө бир гана Ички иштер министрлиги профилактикалык иштерге ырааттуу катышып келген. Болгону республикалык жана жергиликтүү бюджеттердин эсебинен профилактикалык иштерди каржылоодо көйгөйлөр байкалган.
Нарын шаарындагы мектеп окуучусу менен болгон маектен: Нарында бул балдар эч кандай жаза алышпайт. Балдар арыз жазганда да жыйынтыгын уккан жокпуз. Эч кимден коркпой, баарын тоноп, жазасыз калышат. Өздөрүн кино рэкеттериндей сезишет, аларды туурашат. Кылыч туулган күнүн жакшы өткөрдү. Нарын шаарындагы ар бир окуучу 100 сомдон чогулткан. Бир күнү Кылыч бизди көчөдөн кармап алып, үйүнө алып кетти. Ал жактан бизге тамак жасатты. Досторумдун бири макул болбой койгондо, Кылыч анын тамагына бычак такап, коркутуп жиберди. Бул чындап менин досума таасир этти. Азыр Кылычтын атын укканда өзүн жоготуп жиберет. Балдарды ушинтип сындырышат. Бул Кылыч буга чейин баарын сынап көргөн, бирок дагы эле эркиндикте жүрөт. Милицияда тааныштары бар экенин айтышат. Эч кандай жаза албайт. |
Натыйжада, алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясат ырааттуулуктун жоктугу менен мүнөздөлүп, алдын-алуу каржылык жактан колдоого алынбай, жазалоо ыкмаларын колдонууга ашыкча көңүл бурулган. Профилактикалык иш-чаралардын натыйжасыздыгынын айкын мисалы болуп көбүнчө турмуштук оор кырдаалга туш болгон өспүрүмдөр менен иштөө саналат. Профилактикалык каттоо ыкмалары басымдуулук кылат, мында бала айыпталат, ар кандай күнөөлөр мойнуна илинет, жүрүм-турумунун жана мамилесинин өзгөрүшүнө байкоо жүргүзүү процедуралары жокко эсе[13].
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Досум экөөбүз шаурма жасачубуз. Күндөрдүн биринде Кылыч досу менен бизге жумушка келишти. Алар эки шаурма жасоону талап кылышты. Мүмкүн эмес деп жооп бердик. Биз өзүбүз деле аз акчага иштейбиз, жадакалса ошону да аларга беребизби же эмне? Жумуштан чыксак сыртта бизди күтүп турушуптур. Кылыч менен Шабдан бизди сейил бакка жетелеп келишти. Шаурма жасабаганыбыз үчүн бизди сабап салышты. Бизден бир миң сом, эки телефон алып кетишти. Ошондон бери досум менен бул окуяны эстеп, ар бир жолу ачууланып кетебиз. Бул менин жүрөгүмдө чоң жараатты калтырды. |
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин (мындан ары - Комитет) 2019-жылдын 25-июнундагы чечими[14] менен өкмөткө укук бузуулардын алдын алуу боюнча улуттук диалог платформасын түзүү, жарандык коомдун катышуусу менен кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы мыйзамдарды иштеп чыгуу жана бирдиктүү улуттук концепцияны кабыл алуу тапшырылган.
Нарын шаарынан келген жигиттин маегинен: Уулум кесиптик лицейде окуйт. Окуудан сырткары убакта бильярд клубунда иштеп 15 миң сом айлык алат. Ал мага жардам берүү үчүн иштейт. Өзүм базарда жашылча сатам. Кайрат аттуу рэкет бала анын жумушна келип, бир нече жолу тоноп кетиптир. Бул рэкетчилер мектепте дагы барышат экен. Бир жолу баламдын жумушуна келип, бычак менен коркутуп, кассадан беш миң сом алып кетишкен экен. Бильярдды бекер ойношот. Жалпысынан жети миң сомго ойношкон. Дагы үч миңин коркутуу жолу менен чөнтөгүнөн алып кетишкен. Жок эле дегенде баламдын 20 миң сомун тоноп кетишти. Аргасыздан жумуштан кийин балам менен чогуу бильярдканага жумушка орноштум. Ошондон кийин да көчөдө коркутуп кетишиптир. Милицияга кайрылуу пайдасыз, анткени тааныштар рэкетчилер үйүбүздү өрттөп салышы мүмкүн деп айтышкан. Милицияга ишеним жок, аларга арызданууга каалоо жок. Булардан башка дагы бир топ рэкетчилер бар, алардын баары майлуу-сүттүү жүрүшөт. Ушунчалык чарчатышты, алар жөнүндө элдин баары билет. Алардын жумушу балдарды тоноп, сабап, акча алуу.
|
2019-2022-жылдарга профилдик бейөкмөт уюмдарды кошуу менен ведомстволор аралык жумушчу топ түзүлүп, алар принципиалдуу жаңы “Укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын долбоорун иштеп чыгышкан[15]. 2021-жылы кабыл алынгандан кийин ачыктык жана секторлор аралык диалог форматында 2022–2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын Концепциясы иштелип чыккан (Министрлер Кабинети тарабынан 2022-жылы кабыл алынган)[16]. Андан ары атайын түзүлгөн ведомстволор аралык жумушчу топтун негизинде Концепцияны ишке ашыруу боюнча Улуттук иш-чаралар планынын долбоору жана Министрлер Кабинетинин алдындагы Кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Координациялык кеңеш жөнүндө жобонун долбоору даярдалды (2023-жылдын январына карата эки долбоор тең Ички иштер министрлиги тарабынан такталып жатат).
Бардык ушул этаптарда ченемдик укуктук актылардын жана программалык документтердин долбоорлорун иштеп чыгууга коомдук коопсуздуктун алдын алуу жана чыңдоо боюнча адистешкен өкмөттүк эмес жана эл аралык уюмдар катышкан. Бул жерде «Жарандык союз» бейөкмөт уюму, Saferworld жергиликтүү окулчулугу, «Эл аралык толеранттуулук үчүн», «Жол коопсуздугу» коомдук бирикмеси, «Инсан муун» бейөкмөт уюму, «Балдардын укугун коргоочулар лигасы» бейөкмөт уюмдарынын, «Кылым шамы» адам укуктарын коргоо борбору» бейөкмөт уюму, БУУнун Баңгизаттар жана кылмыштуулук боюнча башкармалыгы жана башка уюмдардын ролун белгилей кетүү керек. Мамлекеттик эмес акторлорду тартуунун аркасында ачык процесске жетишүү жана инновациялык ыкмаларды эске алуу мүмкүн болду.
Кабыл алынган мыйзам жана концепция, ошондой эле такталып жаткан иш-аракеттердин улуттук планынын долбоору кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча принципиалдуу мамлекеттик жаңы саясатынын өбөлгөсүн түзөт. Мунун бир нече айырмалоочу өзгөчөлүктөрүн белгилей кетүү керек.
- Биринчиден, бул документтер профилактика субъекттеринин функцияларын жана ыйгарым укуктарын так аныктайт. Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жоопкерчилигине өзгөчө көңүл бурулат, алар алдын алуу муктаждыктарына жергиликтүү бюджеттен каражаттарды бөлүп, өз аймактарында биргелешкен пландарды иштеп чыгууда жана ишке ашырууда лидерлик кылышы керек.
- Экинчиден, жергиликтүү жана улуттук деңгээлдеги алдын алуу субъекттеринин ортосундагы координациялоо жана өз ара аракеттенүү механизмдери киргизилүүдө. Бул үчүн жергиликтүү деңгээлде укук бузуулардын алдын алуу боюнча комиссияларды жана Министрлер Кабинетинин алдында укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңешти түзүү пландаштырылууда.
- Үчүнчүдөн, жазалоочу ыкмаларды жоюуга, кылмыштардын жана коомго жат жүрүм-турумдун себептери менен иштөөгө багытталган милдеттердин жана чаралардын кеңири тизмеси белгиленген. Мындан тышкары, кылмыштын курмандыктарына колдоо көрсөтүүнү, виктимизацияга алып келүүчү себептерди жана факторлорду изилдөөнү жана башкаларды караган жаңы багыт – “виктимологиялык профилактика” пайда болууда.
-Төртүнчүдөн, профилактиканын тематикалык багыттары аныкталды, кийинки алты жылдын ичинде мамлекеттин жана жарандык коомдун негизги аракеттери ушул багыттарга негизделет.
Тематикалык артыкчылыктуу багыттар (Концепцияга ылайык):
1) коомдук жайларда коопсуздукту камсыз кылуу;
2) жарандардын менчигине каршы кылмыштардын деңгээлин төмөндөтүү;
3) жол коопсуздугун камсыз кылуу;
4) балдар арасындагы укук бузуулардын жана суициддин алдын алуу;
5) аялдарга карата зомбулукту жоюу;
6) кызматтык кылмыштардын алдын алуу.
Мамлекет тарабынан кылмыштуулуктун алдын алуунун маанилүүлүгүн түшүнүүдөгү байкаларлык жетишкендикке карабастан, азырынча өзгөртүүлөр ченемдик укуктук базаны жана программалык документтерди иштеп чыгуу менен гана чектелүүдө. Тилекке каршы, башка көйгөйлүү чөйрөлөрдүн мисалында укук колдонуу практикасы (мисалы, “Үй-бүлөлүк зомбулуктан сактоо жана коргоо жөнүндө” Кыргыз Республикасынын Мыйзамын ишке ашыруу) мыйзамдагы “идеалдуу” көрүнүштөн кескин түрдө айырмаланышы мүмкүн. Азырынча жаңы прогрессивдүү мыйзамдардын, концепциянын жана кылмыштуулуктун алдын алуу жаатындагы иш-аракеттердин улуттук планынын маңызын бурмалабастан толук ишке ашырууга кепилдик жок. Азыр да нормаларды жана пландарды иштеп чыгуу стадиясында максаттуу каржылоонун курч тартыштыгы байкалууда – дээрлик бардык ченемдер республикалык бюджет тарабынан каржылык жактан колдоого алынбайт.
Дагы бир потенциалдуу көйгөйгө көңүл буруу зарыл – бейөкмөт секторду мындан аркы процесстерден четтетүү мүмкүн. Мунун себеби өлкөдөгү жалпы жагымсыз контекстте болушу мүмкүн, мында чиновниктер өкмөттүк эмес сектордун айрым чөйрөлөрдө катышуусунун маанилүүлүгүн түшүнбөй, жарандык коом уюмдарынын ишмердүүлүгүн чектөө боюнча мыйзамдык демилгелер болуп жатат, отчеттуулук жол-жоболору ж.б. боюнча ашыкча мыйзам ченемдер киргизилүүдө. Алдын-алуунун жаны системасын ишке киргизгенине карабастан, бейөкмөт сектор алдын алуу системаларында негизги ролду ойногондуктан, жалпы контекст келечектеги өнөктөштүккө терс таасирин тийгизиши мүмкүн деген кооптонуу бар. Өз кезегинде, эгерде жарандык коомду четтетүү байкалса, бул сөзсүз түрдө перспективдүү нормаларды жана пландарды ишке ашыруунун формализмине, профилдик жоболордун жана нускамалардын деңгээлинде алардын маңызын бурмалоого, ошондой эле иш жүзүндө бекитилген мамлекеттик саясаттын аспектилерин толук эске албоочулукка алып келет.
Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 20-беренесинде балдар Кыргыз Республикасынын эң маанилүү баалуулугу болуп саналат деп жазылган. Мамлекет балдардын ар тараптуу руханий, адеп-ахлактык, интеллектуалдык жана физикалык жактан өнүгүшүнө, аларды жарандык-патриоттук тарбиялоого ыңгайлуу шарттарды түзөт[17].
Балдардын жана алардын ата-энелеринин интервью учурунда айткан окуялары жана топтук талкуулардын манызы жазык-укуктук мамилелердин чордонунда турат жана болжолдуу түрдө, эгерде көрсөтүлгөн учурларда көрсөтүлгөн фактылар далилденсе, алар Кыргыз Республикасынын кылмыш-жаза кодексине ылайык квалификацияланышы мүмкүн болушу керек.
Мектеп рэкети адатта Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодексинин 208 Опузалап талап кылуу жана 206 Тоноо беренелери боюнча квалификацияланат[18]:
208-берене. Опузалап талап кылуу 1. Жабырлануучунун, же анын жакындарынын өмүрүнө же ден соолугуна коркунуч келтирбеген зомбулукту колдоном деп коркутуу же шантаж кылуу менен, бирөөнүн мүлкүн, мүлккө болгон укукту өткөрүп берүүнү же мүлктүк мүнөздөгү аракеттерди жасоо менен опузалап талап кылуу, - эки айдан бир жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына же 200дөн 500 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга, же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 2. Төмөнкүдөй жасалган ошол эле жосун: 1) өмүргө жана ден соолукка коркунуч келтирбеген зомбулукту колдонуу менен; 2) адамдардын тобу тарабынан; 3) алдын ала бүтүм боюнча адамдардын тобу тарабынан; 4) ири өлчөмдөгү мүлктү алуу максатында, - 500дөн 1000 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга же эки жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 3. Ушул берененин 1 же 2-бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) этиятсыздыктан ден соолукка оор залал келтирүү менен; 2) өзгөчө ири өлчөмдөгү мүлктү алуу максатында, - мүлкүн конфискациялоо менен же аны колдонбостон беш жылдан жети жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 4. Ушул берененин 1, 2 жана 3- бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) уюшкан топ тарабынан; 2) кылмыштуу коомдоштуктун курамында, - мүлкүн конфискациялоо менен жети жылдан он жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. |
206-берене. Тоноо 1. Тоноо, башкача айтканда башка бирөөнүн мүлкүн ачыктан-ачык ээлеп алуу, - эки айдан бир жылга чейинки мөөнөткө түзөтүү жумуштарына же 200дөн 500 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга, же эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 2. Төмөнкүдөй жасалган ошол эле жосун: 1) олуттуу өлчөмдө; 2) адамдардын тобу тарабынан; 3) алдын ала бүтүм боюнча адамдардын тобу тарабынан, - 500дөн 1000 эсептик көрсөткүчтөргө чейин айып салууга же эки жылдан беш жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 3. Ушул берененин 1 же 2-бөлүгүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) ири өлчөмдө; 2) турак жайга кирүү менен; 3) өмүргө жана ден соолукка коркунуч келтирбеген зомбулукту колдонуу менен же мындай зомбулукту колдоном деп коркутуу менен, - беш жылдан сегиз жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. 4. Ушул берененин 1-3-бөлүктөрүндө каралган, төмөнкүдөй жасалган жосундар: 1) өзгөчө ири өлчөмдө; 2) уюшкан топ тарабынан; 3) кылмыштуу коомдоштуктун курамында, - мүлкүн конфискациялоо менен сегиз жылдан он эки жылга чейинки мөөнөткө эркиндигинен ажыратууга жазаланат. |
[1] «Аялдарга жана балдарга карата зомбулук» (2-3, 6-7, 26-беренелер) жана «Ден соолук жазасы жөнүндө» Кыргызстандын үчүнчү мезгилдүү баяндамасына байланыштуу маселелердин тизмесине Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) альтернативдүү баяндамасы ” (7 жана 24-беренелер), 2022-жылдын сентябрь
[2] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.
[3] «Аялдарга жана балдарга карата зомбулук» (2-3, 6-7, 26-беренелер) жана «денени оорутуп жазалоо» Кыргызстандын үчүнчү мезгилдүү баяндамасына байланыштуу маселелердин тизмесине Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) альтернативдүү баяндамасы ” (7 жана 24-беренелер), 2022-жылдын сентябрь
[4] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.
[5] Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл
[6] Дүйнөдөгү өспүрүмдөрдүн жарымы мектепте теңтуштарынын зомбулукка кабылышат // www.unicef.org URL: https://clck.ru/HLrCE
[7] Балдардын укуктары жөнүндө конвенция. Башкы Ассамблеянын 1989-жылдын 20-ноябрындагы 44/25 резолюциясы менен кабыл алынган
[8] Жалпы тартипке эскертүү №1 (2001) 29-берененин 1-пунктуна: Билим берүүнүн максаттары.
CRC/GC/2001/1. 17-апрель, 2001-жыл
[9] Өспүрүм куракта баланын укуктарын ишке ашыруу боюнча жалпы комментарий No 20 (2016-ж.). CRC/C/GC/20. 6-декабрь, 2016-жыл
[10] Жашы жете электердин арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Бириккен Улуттар Уюмунун колдонмолору (Эр-Рияд көрсөтмөлөрү). Генералдык Ассамблеянын 1990-жылдын 14-декабрындагы 45/112 резолюциясы менен кабыл алынган
[11] Ошол эле жерде
[12] Жарандык союз. «Кыргыз Республикасындагы укук бузуулардын алдын алуу жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын жана «Үй-бүлөлүк зомбулуктан коргоо жана коргоо жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамынын айрым ченемдерин аткарууну баалоонун жыйынтыктары жөнүндө маалымат. - Бишкек: 2019. - URL: https://reforma.kg/media/post/postpdf/2019-09-16-1419247028.pdf
[13] Жарандык союз. Мектеп рэкети: Кыргыз Республикасындагы феномендин актуалдуулугу, алдын алуу жана жоюу. - Бишкек: 2016. - URL: https://reforma.kg/media/post/postpdf/2018-06-23-2207184600.pdf
[14] Жогорку Кеңештин Мыйзамдуулук, укук тартиби, кылмыштуулук менен күрөшүү жана коррупцияга каршы аракеттенүү боюнча комитетинин чечими реф. № 6–15097/19 25.06.2019
[15] “Кыргыз Республикасында укук бузуулардын алдын алуунун негиздери жөнүндө” Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 5-майындагы № 60 Мыйзамы
[16] Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 2022-жылдын 23-августундагы “2022-2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын концепциясын бекитүү тууралуу” токтому
[17] Кыргыз Республикасынын Конституциясы. 2021-жылдын 11-апрелинде референдумда (элдик добуш берүү) кабыл алынган
[18] Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза кодекси 2021-жылдын 28-октябрындагы No 127
Мектептин рэкеттерин изилдөөнүн жыйынтыгы төмөнкүдөй жыйынтыктарды берди:
Изилдөөнүн жыйынтыгынан көрүнүп тургандай, мектеп рэкеттери Нарын шаарында массалык көрүнүштүн мүнөзүнө ээ. Ошол эле учурда респонденттердин 17,6%ы күн сайын (!) кабылышат. Мектеп рэкетин негизинен жогорку класстын окуучулары (48,32%) жана чоңдор (22,41%) жасашат. Ошол эле учурда чоңдор (ата-энелер, балдар менен иштеген адистер) рэкетчиликке кабылган мектеп окуучуларынын минималдуу ишенимине ээ жана алардын көбү жардам сурап досуна кайрылышат (58,15%).
Төмөндө 7-11-класстын окуучулары менен болгон маектешүүлөрдүн жыйынтыгында жалпыланган негизги тезистер келтирилген:
- мектеп окуучуларынын арасында жүргүзүлгөн сурамжылоонун жыйынтыгы боюнча 700-105 окуучу «дедовщинага», тоноого, опузалоого жана катуу ур-токмокко алынганы белгилүү болду. - алардын ичинен 45% катуу сабап, катуу дедовщина жана опузалоодон улам акчасыз, телефонсуз жана баалуу буюмдарсыз калган, анын суммасы 500 000 сомду түзгөн. - Жана ошол эле 105тин 45%ы мындан ары мектепке баргысы келбей турганын мойнуна алды. Жогорку класстын окуучулары алардан акча талап кылып, ар кандай иштерге жиберип, кысым көрсөтүп, басынтып, балдардын окууга, окууга болгон ынтызарлыгы ушундан улам болуп жатат. - 7-11-класстын окуучуларынан 10 сомдон 1000 сомго чейин салык түрүндө акча чогултарым белгилүү болду. - Бул мектеп окуучулары рэкетчилик, рэкетчилик маселесин мугалимдер, жадакалса милиция толук чече албайт жана аларга ишенбейт дешет. -Ошондой эле жашы жете электердин эмгегин эксплуатациялоо менен алектенген “рекеттер” аларды талаага чыгып, картошка эгүүгө ж.б.у.с. же курулуш аянтчасында кара жумушчу катары, ал эми кышында көмүр үчүн мажбурлашат. |
Изилдөөнүн дагы бир багыты болуп Нарын шаарынын мектептериндеги окуу пландарын талдоо болуп, натыйжада төмөнкүдөй тыянак чыгарылды:
1. Социалдык педагогдордун тарбиялык иштеринин сапаттуу, бай пландары бар. Мисалы, No1 мектептин социалдык мугалиминин планында заманбап форматта өткөрүлүүсү пландалган бир катар зарыл жана маанилүү иш-чаралар камтылган: тегерек стол, класстык сааттар, баарлашуулар, диспуттар, акциялар, жөө жүрүштөр – алдын алуу. зордук-зомбулук, укук бузуулар, диний экстремизм, кыздарды зордук-зомбулуктан коргоо, жайкы каникул учурунда балдарды эмгекке тартууга тыюу салуу, түшүндүрүү иштерин жүргүзүү жана жайкы мезгилде Нарын дарыясына сүзүүдө жана секирүүдөгү коопсуздук эрежелерин колдонуу аркылуу балдардын жаракат алуусунун алдын алуу.. Бирок күтүлгөн натыйжалар көрсөтүлбөй, иш-чаралардын мазмуну белгисиз.
Ошондой эле No10 мектепте соцпедагог тарабынан үй-бүлөдөгү зордук-зомбулуктун алдын алуу боюнча план түзүлүп, турмуштук жана жеке көйгөйлөрдөн чыгуунун ар кандай психологиялык темалары, оор кырдаалдар, ала качуунун кесепеттери жана көйгөйлөрү, эрте турмушка чыгуунун кесепеттери, ишеним, конфиденциалдуулук жана өзүн-өзү өлтүрүү, мында тегерек стол, диспуттар, суроо берүү аркылуу тарбиялык тарбия иштери жүргүзүлөт. Ар бир бөлүм үчүн күнүмдүк эмес форматта бир катар расмий эмес иш-чараларды өткөрүү. Мисалы, суициддин алдын алуу темасында онго жакын конкреттүү иш-чаралар көрсөтүлгөн.
Башка мектептерде «Мен өз укугумду билемби?» деген темалар, жаратылышта (суу сактагычтарда) эс алуунун жана жүрүм-турумдун коопсуздугунун эрежелери менен тааныштыруу, орто мектепте балдар менен кыздардын ортосундагы баарлашуу маданияты, жүрүм-турум мамилеси жана адам сатуунун алдын алуу боюнча үйрөтүүлөр ж.б. Кээ бир мектептерде иштебеген үй-булөлөргө кечки профилактикалык рейддер да жүргүзүлөт.
2. 2022-2023-жылдарга Нарын Билим берүү бөлүмүнүн планында зордук-зомбулуктун жана укук бузуулардын алдын алуу боюнча темалар камтылган, бирок иштин натыйжалуулугун баалоо жана көрсөткүчтөр камтылган эмес. Иш жүзүндө жүргүзүлүп жаткан иштерге жана алынган натыйжалардын үзгүлтүксүздүгүнө талдоо, көйгөйлүү жерлерди оңдоо боюнча системалуу чаралар көрүлбөй жатат. Калган мектептер Билим берүү бөлүмүнүн планын кайталайт же мектептин социалдык мугалимдери үчүн бирдей типтеги иш пландары бар.
3. 2023-жылга карата класстан тышкаркы иш-чаралардын билим берүү пландарында «Күтүлгөн жыйынтыктар» графасында педагогдор эч нерсе көрсөтө албаган темалар бар жана графа бош бойдон калууда. Бул темалар боюнча иштердин эффективдүүлүгүнө көрсөткүчтөр жана баа берүүлөр жок. Демек, алар күтүлгөн жыйынтыктарды же жасалган иштин натыйжаларын билишпейт, же болбосо эмне үчүн жасап жатканын билишпейт. Маселен, өзүн-өзү өлтүрүүнүн, окуучулардын укук бузууларынын алдын алуу, мектепте каттоодо турган мүнөзү оор балдар менен иштөө боюнча пункттарда жыйынтыктардын натыйжалуулугун жана натыйжалуулугун баалоочу графалар жок. (No5 Кычан Жакыпов атындагы мектеп, №9 А.Садыков атындагы орто мектеп)
4. Окуучулардын жана алардын ата-энелеринин пикири боюнча, «рэкетчиликке каршы» иштер: мисалы, анкеталар, класстык сааттар жана башка иш-чаралар өткөрүлбөйт.
5. №4 мектепте гендердик зомбулукту же гендердик теңчиликти азайтуу боюнча иш-чаралар жана күтүлгөн натыйжалардын/индикаторлордун графаларында иштин натыйжалуулугун баалоо жок.
6. Тарбиялык пландарда “окуучулардын диний маданиятын жогорулатуу, ар кандай иштерди жүргүзүү максатында диний экстремизм жана терроризм боюнча иш-чараларды (профилактика боюнча эмес) өткөрүү... Иш-чара кооптондурат. - Жума-намазга барган жана хиджаб кийген балдар үчүн баарлашуубу же жалпыбы, контекст так эмес. МКЖОБМАда жана диний-экстремисттик уюмдарды көзөмөлдөө органдарынан динге карата дискриминация барбы такташ керек эле. Жашы жете элек балдардын – мектеп окуучуларынын хиджаб кийүү коркунучу кандай, Кыргыз Республикасында мектеп кийимине кандай тартип жана чектөөлөр киргизилет? Хиджаб кийген кыздар жана жума намазга барган балдар менен баарлашуу кандай болушу керек?
7. Өткөндө Нарын облусунда бир класстын 4 окуучусу аз убакыттын ичинде өз жанын кыйган факты катталган. Балким, ушундан улам дээрлик бардык билим берүү пландарында бир пункт бар - окуучуларды квартал сайын сурамжылоо аркылуу суициддин алдын алуу. Бул ыкма натыйжасыз деп эсептелет. Суициддин жана суициддик жүрүм-турумдун алдын алуу боюнча Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин көрсөтмөлөрүнүн негизинде балдар менен маектешүүлөрдү жүргүзүү сунушталат. Бул маселе боюнча социалдык педагогдорго, мектеп психологдоруна жана администрациясына ведомстволор аралык методикалык сунуштарды түзүү.
Корутундулар жана сунуштар
Балдарга каршы кылмыштардын аныкталган фактыларын тергөө жана соттук кароодо сот адилеттүүлүгү жабырлануучу жана күбө балдарга карата да, шектүү жана айыпталуучу балдарга карата да Кылмыш-Жаза процессуалдык кодексинде, Жогорку Соттун нускамаларында жана ИИМдин балдарга жагымдуу жол-жоболорунда (о процедурах дружелюбных к детям) чагылдырылган эрежелерин, принциптерин жана жол-жоболорун так сактоо менен жүргүзүлүүгө тийиш.
Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза жана Кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдарын өркүндөтүү боюнча системалуу иштердин натыйжасында (учурда уланып жаткан) балдарды жабырлануучунун жана күбөнүн статусунда, ошондой эле шектүү жана айыпталуучу статусунда коргоо боюнча мамилелер олуттуу прогресске жетишти. Ал эми Кыргыз Республикасынын Балдар жөнүндө кодекси балдарды коргоо боюнча колдонуудагы мыйзамдарды реформалоонун жүрүшүнөн бир топ артта калып жатат, ошондуктан Кыргыз Республикасынын Балдар Кодексинин ченемдерин Кыргыз Республикасынын Кылмыш-жаза жана Кылмыш-жаза процессуалдык мыйзамдарына ылайык келтирүү мүмкүнчүлүгүн тез арада кароо зарыл.
Нарын шаарында түзүлгөн кырдаалга карата чараларды көрүүдө кылмыштуу топтун курамында укук бузган жана кылмыш жасаган балдарга өзгөчө көңүл буруу зарыл. Анткени балдарга, өзгөчө өспүрүмдөргө карата, алардын зордук-зомбулугуна каршы “нөлдүк чыдамдуулук” саясатынын тийгизген таасири өтө зыяндуу, анткени ал балдардын зомбулугуна ого бетер зордук-зомбулук менен жооп берип, курмандыкка айландырган жазалоочу ыкма. Мындай саясатка көбүнчө жарандардын коопсуздугу тууралуу коомчулуктун тынчсыздануусу жана массалык маалымат каражаттарынын мындай маселелерге көп көңүл бурушу таасир этет. Коомдук коопсуздук саясатынын бир бөлүгү катары, зомбулукка каршы зордук-зомбулуктун жаман жактарынан арылууну камсыз кылуу үчүн балдардын кылмыштуулугунун түпкү себептерин кылдаттык менен изилдөө керек[1]. Керектүү учурларда, кылмыш субмаданиятынын кыйратуучу таасирин жеңүү үчүн балдарды кылмыш-жаза жоопкерчилигине тартпастан, тескерсинче өспүрүмдөрдү коомдун жоопкерчиликтүү жетилген мүчөсү катары тарбиялоо масатында, аларга балдарды коргоо органдарынын функцияларын колдонуу зарыл болуп саналат.
Министрлер Кабинетинин алдындагы укук бузуулардын алдын алуу боюнча Координациялык кеңештин ишинде бейөкмөт сектордун өкүлчүлүгүн камсыз кылуу, профилдик нускамаларды жана жоболорду иштеп чыгуу, укук бузуулардын алдын алуу боюнча мамлекеттик саясатты тикелей ишке ашыруу зарыл. Ошондой эле тиешелүү мыйзамдардан жана программалык документтерден келип чыккан нускамалардын жана ченемдик укуктук актылардын долбоорлоруна көз карандысыз экспертиза жүргүзүү практикасын киргизүү жана бул иш-чараларга Кыргыз Республикасынын Акыйкатчысынын (Омбудсменинин) катышуусу зарыл.
Балдарды коргоо системасынын мамлекеттик органдарынын ишин координациялоо боюнча секторлор аралык өз ара аракеттенүүнүн эң маанилүү механизми катары, анын ичинде балдарды коргоо системасынын алкагында балдар тарабынан жасалган укук бузуулардын алдын алуу боюнча Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин алдындагы ювеналдык юстиция боюнча Координациялык кеңештин ишин кайра жандандыруу зарыл.
Укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясатты каржылоону, анын ичинде республикалык бюджеттен каражаттарды туруктуу бөлүү аркылуу туруктуу профилактикалык институттарды түзүү, анын ичинде социалдык кызматкерлердин жана социалдык педагогдордун штаттык санын көбөйтүүгө багытталууга тийиш.
Изилдөөнүн алкагында Нарын облусунун ИИБнын 2022-жылдын 4-кварталына карата балдардын укуктарын коргоодо, балдардын укуктарынын бузулушун жана балдар тарабынан жасалган укук бузуулардын алдын алууга багытталган иш-чаралардын максатына ылайык салыштырып караганда алардын аткарылышынын эффективдүүлүгү өтө төмөн. Бул пландар жалпы формулировкаларды (шаблондук) колдонуу менен айырмаланат. Аларды ишке ашыруунун натыйжалуулугуна мониторинг жүргүзүүнү толугу менен жокко чыгарат. Ошондуктан, бул пландарды түзүүдө конкреттүү иш-чараларды индикаторлор менен көрсөтүү сунушталат. Ошондой эле маалымдама формулировкасынан баш тартуу же пландын абзацы коомдук доменде болгон документке шилтеме катары көрсөтүлгөн документти тариздөө (КР Юстиция министрлигинин сайтындагы НПА маалыматтары) ( шилтеме жасалган документтин конкреттүү бөлүгүнө, абзацына көрсөтүлүшү керек) каралып жаткан пландардын сапатын бир топ жакшыртат.
Бул изилдөөнүн жыйынтыктары, Балдардын укуктары жөнүндө Конвенцияны (БКК) «Балдарды зомбулуктан коргоонун колдонуудагы механизмдеринин натыйжалуулугу, анын ичинде сексуалдык зомбулук» 2022 бөлүгүн (БУжК 19-беренеси, ошондой эле ЖСУЭП жана АБЖК) эске алуу менен Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча Альтернативдик докладдын сунуштарына актуалдуу кошумча болуп саналат:
▪ Балдарга карата зордук-зомбулук, үй-бүлөлүк жана гендердик зомбулук боюнча кылмыш иштерин кароонун тажырыйбасы жөнүндө сотторго конкреттүү практикалык түшүндүрмөлөрдү берүү боюнча Жогорку Соттун Пленумунун токтому кабыл алынсын.
▪ Башкы прокуратура тергөө иштерине көзөмөлдүк кылуу максатында балдарды суракка алууда психологдун сөзсүз катышуусуна жана видеого тартуусуз суракка алуу фактыларына көңүл бурсун.
▪ Башкы прокуратура зомбулуктун курмандыгы болгон балдардын ишитери боюнча укук коргоо органдарынын, балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдардын (Кыргыз Республикасынын Эмгек, социалдык коргоо жана миграция министрлиги) ишмердүүлүгүнө көзөмөлдү күчөтсүн.
▪ Балдардын көрсөтмөлөрүн сактоо (депонирование) механизмдерин колдонууда укук коргоо органдарынын кызматкерлеринин мотивациясын жана жоопкерчилигин жогорулатуу боюнча чаралардын системасын иштеп чыгуу.
▪ Стамбул протоколуна ылайык балдарга карата зомбулуктун кесепеттерин документтештирүү боюнча медициналык адистердин квалификациясын жогорулатуу боюнча планды кабыл алуу.
▪ Башкы прокуратура соттук-медициналык экспертизаларды дайындоодо аларды өткөрүү мөөнөтүн, ошондой эле балдарды суракка алууда психологдорду жана алардын мыйзамдуу өкүлдөрүн милдеттүү түрдө тартууга, сурактарда купуялуулукту сактоо менен аудио-видео жаздырууга көзөмөлдү күчөтсүн.
▪ Балдарды зомбулуктан коргоонун алкагында Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинети соттук-медициналык жана психологиялык-психиатриялык экспертизалардын ишмердүүлүгүн эл аралык стандарттарга ылайык келтирүү боюнча чаралардын комплексин иштеп чыксын.
▪ Балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органдардын, укук коргоо органдарынын, соттордун, прокурорлордун жана эксперттердин арасында баланын эң жогорку кызыкчылыктарын камсыз кылууга басым жасоо менен зомбулук фактыларын натыйжалуу аныктоодо сезимталдыкты жана ага карата көндүмдөрү системалуу түрдө жогорулатуу.
▪ Мамлекеттик бюджеттин эсебинен Кыргызстанда ДНК анализин жүргүзүү мүмкүнчүлүгүн камсыз кылуу.
▪ Балдардын кызыкчылыгын камсыз кылуу максатында соттук бюрократияны жоюу, балдардын ишин кароодо соттордун жана айрым судьялардын ишине мониторингди жана көзөмөлдү күчөтүү.
▪ Кыргызстандын ар бир райондорунда жана шаарларында зордук-зомбулуктун алдын алуу жана зомбулуктун курмандыгы болгон балдарга жардам көрсөтүү үчүн үй-бүлөнү жана балдарды колдоо борборлорун түзүү маселесин карап чыгуу. Борборлордун базасында балдарды, ата-энелерди, адистерди санарип гигиенасына үйрөтүү жана санариптик мейкиндикте сексуалдык сатуунун, зомбулуктун жана эксплуатациянын бардык түрлөрүнөн коргоо боюнча билим жана маалымат берүү кызматтарын түзүү[2].
▪ Өспүрүм кыздардын асылууларга жана сексуалдык зомбулукка кабылгандыгын аныктоо үчүн онлайн тестин иштеп чыгуу керек. Бул санариптик кызмат бардык өспүрүм кыздарга зомбулуктун түрлөрү жөнүндө өз алдынча маалымат алууга, ошондой эле социалдык жана укук коргоо органдарынан өз убагында жардам сурап кайрыууга мүмкүнчүлүк берет.
Колдонулган булактардын тизмеси:
1) Кыргыз Республикасынын Конституциясы. 2021-жылдын 11-апрелинде референдумда (элдик добуш берүү) кабыл алынган;
2) Балдардын укуктары жөнүндө конвенция. Генералдык Ассамблеянын 1989-жылдын 20-ноябрындагы 44/25 резолюциясы менен кабыл алынган;
3) Жашы жете электердин арасындагы кылмыштуулуктун алдын алуу боюнча Бириккен Улуттар Уюмунун колдонмолору (Эр-Рияд көрсөтмөлөрү). Генералдык Ассамблеянын 1990-жылдын 14-декабрындагы 45/112 резолюциясы менен кабыл алынган;
4) Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 28-октябрындагы № 127 Кылмыш-жаза кодекси;
5) Кылмыштуулуктун алдын алуунун негиздери жөнүндө Кыргыз Республикасынын 2021-жылдын 5-майындагы № 60 Мыйзамы;
6) 2022-2028-жылдарга укук бузуулардын алдын алуу жаатындагы мамлекеттик саясаттын концепциясы Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 2022-жылдын 23-августундагы No 469 токтому менен бекитилген;
7) Жалпы комментарий № 1 (2001) 29-статьянын 1-пунктуна: Билим берүүнүн максаттары. CRC/GC/2001/1. 17-апрель, 2001-жыл;
8) Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл;
9) Өспүрүм куракта баланын укуктарын ишке ашыруу боюнча № 20 Жалпы комментарий (2016-ж.). CRC/C/GC/20. 6-декабрь, 2016-жыл;
10) 2022-жылдагы Балдардын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы жөнүндө альтернативдик баяндама.. Баяндаманы даярдоодо балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча КЭУлардын Коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ ", "Укук борбору" КФ, "Калктын аялуу катмарын өнүктүрүү жана коргоо борбору" КФ, "Балалык институту" КФ;
11) Дүйнөдөгү өспүрүмдөрдүн жарымы мектепте теңтуштарынын зомбулугуна кабылышат // www.unicef.org URL: https://clck.ru/HLrCE;
12 ) Кыргызстандагы мектептерде рэкетчиликтин алдын алуу – 2011, КФ « Баланын укугун коргоочулар лигасы», Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлиги, ЕККУнун Ички иштер органдарын реформалоо программасы. Ички иштер органдары
13) Кыргыз Республикасындагы балдардын абалына кырдаалды талдоо. – Бириккен Улуттар Уюмунун Балдар Фонду (ЮНИСЕФ): 2015;
14) Кыргызстандын мектептеринде билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугун камсыз кылуу. Аналитикалык изилдөө // Жооптуу. ред.: Үсөнов С. – Б., 2019;
15) Мектеп рэкети: Кыргыз Республикасындагы феномендин актуалдуулугу, алдын алуу жана жоюу. Сериялар "Коопсуздук аналитикасы, №5". – Жарандык союз: Бишкек, 2016-ж.
[1] Жалпы комментарий №13 (2011) Баланын зомбулуктун бардык түрлөрүнөн эркиндикке укугу. CRC/C/GC/13. 18-апрель, 2011-жыл
[2] Баланын укуктары жөнүндө Конвенциянын (БКК) 2022-жылы Кыргыз Республикасы тарабынан аткарылышы боюнча альтернативалык отчет. Баяндаманы даярдоодо Балдардын укуктарын илгерилетүү боюнча бейөкмөт уюмдардын коалициясы катышты: «Балдардын укуктарын коргоочулар лигасы» КФ, «Укук борбору» КФ, «Калктын аялуу топторун өнүктүрүү жана коргоо борбору» КФ, «Балалык институту» коомдук фонду.
КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмени) Атыр Абдрахматова мамлекеттик органдарды Клара Сооронкулованын саламаттыгынын абалына көңүл бурууга жана зарыл болгон чараларды кабыл алууга чакырды.
Кыргыз Республикасынын Акыйкатчы (Омбудсмен) Институнун кызматкерлери Бишкек шаардагы 1-тергөө изоляторунда (Юстиция министрлигине караштуу Жаза аткаруу мамлекеттик кызматынын № 21 мекемеси) иши тергелип жаткан Конституциялык палатанын экс-судьясы Клара Сооронкуловага жолугуп келишти.
Кемпир-Абад иши боюнча камакта жаткан Клара Сооронкулова Акыйкатчы институнун кызматкерлерине кармоо шарттары боюнча арызданды.
Ага жасалган медициналык операциядан соң кайтарууда турганы кыйынчылык пайда кылганын, ошондуктан реаблитациялоо мезгилине муктаж болуп жатканы жолугушууда белгилүү болду.
Клара Сооронкулова операция болгонуна карабай 1-тергөө абагында аны кармап жатышканына нааразылыгын билдирди.
Бул жолугушунуну жыйынтыгы менен КРнын Акыйкатчысы Атыр Абдрахматова тиешелүү мамлекеттик органдарды Клара Сооронкулованын саламаттыгынын абалына көңүл бурууга жана зарыл болгон чараларды кабыл алууга чакырды.
КРнын Акыйкатчысы (Омбудсмен) Атыр Абдрахматова Баткенде Нооруз майрамын белгилөөгө катышты.
Баткендеги борбордук аянтта Нооруз майрамынын урматына боз үйлөр тигилип, улуттук тамак-аштар коюлган дасторкон жайылды.
Акыйкатчы Баткен областындагы президенттин ыйгарым укуктуу өкүлү Абдикарим Алимбаев менен бирге сүмөлөк ооз тийүү салтанатына катышты.
Акыйкатчы майрамга келген конокторду жана жергиликтүү тургундарды Нооруз майрамы менен куттуктады.
Ал Нооруздун келиши Баткенде өзгөчө сезилерин баса белгиледи.
“Дал ушул Баткенден биздин мекенибиз башталат жана жаз дагы башка аймактарга салыштырмалуу эрте келет. Азыр Баткенде өзгөчө кооз болуп турат, анткени баткен өрүгү аппак болуп гүлдөп жаткан кези. Нооруз сиздерге тынчтык, туруктуулук жана жакшылыктарды алып келсин”,-деди ал.
Акыйкатчы ошондой эле мамлекеттик органдарды аймактагы адам укуктарынын сактоого чакырып өттү.
Баткендин тургундары жана коноктору акыйкатчынын келгенине кубанычта болушту. Алардын көбү аны менен баарлашууга үлгүрүшүп, майрамдык маанайларын гана бөлүшпөстөн, башка бир катар көйгөйлөрүн да айтышты.
Баткендеги майрам маданий программа жана концерт менен коштолуп жатат.
Атыр Абдрахматова 14-марттан бери Баткен областында иш сапары менен жүрөт жана ар бир райондо жарандарды кабыл алууда.
Бүгүн, 18-марта КРнын Акыйкатчы (Омбудсмен) институтунун кызматкерлери жана жетекчилиги ишембиликке катышты.
Бишкекте Акыйкатчынын борбордук аппаратынын кызматкерлери тиешелүү аймакты таштандыдан арылтышып жана имарат менен кызматтык кабинеттерин тазалашты.
Акыйкатчынын аймактагы өкүлдөрү жергиликтүү бийлик органдары бөлүп берген участоктордо иш алып барышты.
Акыйкатчы Атыр Абдрахматова ишембиликти Баткен областындагы Акыйкатчы институтунун өкүлчүлүгү менен биргеликте өткөрүп, Чек айылына жакын жердеги Баткен-Ош трассасынын жээгиндеги 1 чакырымдай участокту тазалап, иретке келтирүү иштерине катышты.
Арыкты таштандыдан арылтып жаткан учурда кызматкерлер камыштын арасына унаанын мамлекеттик номерин таап алышты.
Баткен областындагы акыйкатчынын өкүлү Абдалим Мамаев кызматкерлер таап алган мамлекеттик номер боюнча билдирмени Жол кыймылынын коопсуздугун камсыздоо башкы башкармалыгына жөнөтүүгө ниеттенүүдө.